Botswana - khi thiên đường kim cương trở thành ác mộng kinh tế

Trên khắp Botswana, ngày càng nhiều hàng người xếp hàng dài dằng dặc trước các bệnh viện công, theo hãng tin Bloomberg. Các công ty xây dựng, từng sống nhờ vào các hợp đồng của nhà nước, giờ phải sa thải công nhân hàng loạt. Trong khi đó, sinh viên đại học, tức giận vì khoản trợ cấp hứa hẹn không được chính phủ thực hiện, đe dọa tẩy chay lớp học.

Chỉ vài năm trước, quốc gia sa mạc với 2,5 triệu dân này còn là niềm mơ ước của châu Phi nhờ nguồn tài nguyên kim cương dồi dào mang về doanh thu xuất khẩu khổng lồ.

Giờ đây, một cuộc khủng hoảng kinh tế đang đẩy Botswana vào tình thế khó khăn chưa từng có. Nguyên nhân là giá kim cương tự nhiên lao dốc trước sự trỗi dậy của kim cương nhân tạo, được sản xuất trong phòng thí nghiệm.

Các viên kim cương thô tại một trung tâm phân loại kim cương ở thủ đô Gaborone của Botswana. Ảnh: Bloomberg

Phép màu kinh tế từ kim cương biến mất

Việc phát hiện kim cương ở Botswana vào năm 1967 đã đưa đất nước chỉ có với vài con đường nhựa này thành quốc gia giàu nhất vùng châu Phi cận Sahara tính theo thu nhập bình quân đầu người.

Kim cương mang lại nguồn lực để xây dựng hệ thống y tế miễn phí, tài trợ giáo dục đại học cho sinh viên và biến Botswana thành hình mẫu phát triển ở châu Phi.

Nhưng sáu thập niên sau đó, cú sụp đổ của thị trường kim cương tự nhiên toàn cầu đã khiến phép màu kinh tế mà kim cương mang lại cho Botswana trở thành thảm họa do phụ thuộc vào một mặt hàng xuất khẩu duy nhất.

Tổng thống Botswana - ông Duma Boko hồi tháng 8-2025 đã không giấu nỗi lo lắng.

“Trong nhiều thập niên, chúng ta đã phụ thuộc rất nhiều vào kim cương. Kim cương từng là cứu cánh cho nền kinh tế chúng ta. Nhưng hiện nay, chúng ta đau đớn nhận ra rằng mô hình kinh tế dựa vào kim cương đã chạm đến giới hạn” - ông Boko nói.

Kim cương nhân tạo giá rẻ đang làm giảm mạnh nhu cầu kim cương tự nhiện tại Mỹ - thị trường lớn nhất của loại đá quý này. Công ty bảo hiểm trang sức BriteCo (Mỹ) cho biết kim cương nhân tạo chiếm gần một nửa doanh số nhẫn đính hôn được mua ở Mỹ vào năm ngoái, tăng vọt so với chỉ 5% vào năm 2019.

Theo Diamond Jewellry Information, trong năm 2023, thị trường kim cương nhận tạo toàn cầu có giá trị 22,8 tỉ USD và dự báo tăng lên 56,9 tỉ USD vào năm 2032.

Năm 2015, kim cương nhân tạo chỉ chiếm 1% tổng doanh số bán kim cương toàn cầu nhưng đã tăng lên khoảng 20% vào năm 2024.

Trong khi kim cương tự nhiên cần hàng tỉ năm để hình thành dưới áp suất và nhiệt độ khắc nghiệt trong lòng đất, kim cương nhân tạo chỉ mất vài tuần để sản xuất, với giá rẻ hơn nhiều.

Hiện nay, giá kim cương nhân tạo rẻ hơn đến 90% so với kim cương tự nhiên và có thể giảm đến 50-80% nữa, theo dự báo của công ty Diamond Standard.

Giá trung bình của một viên kim cương tự nhiên một carat đạt đỉnh ở mức 6.819 USD vào tháng 5-2022 nhưng đã giảm giảm 26,7% xuống còn 4.997 USD vào tháng 12-2024.

Cơn suy thoái của ngành bán lẻ hàng xa xỉ tại Trung Quốc và tác động thuế quan của Mỹ đối với thương mại cũng giáng thêm đòn vào ngành công nghiệp kim cương tự nhiên.

Theo nhà sử học về khai thác mỏ Duncan Money, sự phổ biến của kim cương nhân tạo đã gây ra cú chấn động lớn nhất trên thị trường đá quý kể từ khi kim cương tự nhiên lần đầu tiên được phát hiện ở Namibia vào thế kỷ trước.

Kim cương nhân tạo đang bóp ngẹt nguồn thu của Botswana, nơi kim cương chiếm 80% kim ngạch xuất khẩu và đóng góp 1/3 ngân sách chính phủ.

Công ty Debswana đảm nhận hầu hết hoạt động khai thác kim cương ở nước này. Công ty này là liên doanh giữa chính phủ Botswana và De Beers – công ty khai thác và kinh doanh kim cương lớn nhất thế giới.

Số liệu của Ngân hàng trung ương Botswana cho thấy doanh thu xuất khẩu kim cương thô của Debswana trong năm 2024 chỉ đạt 1,85 tỉ USD, giảm đến 46% so với con số 3,4 tỉ USD trong năm 2024.

Công nhân làm việc ở một mỏ kim cương tự nhiên tại Letlhakane, Botswana. Ảnh: Bloomberg

Kinh tế Botswana chìm vào vòng xoáy khủng hoảng

Nền kinh tế Botswana đang nguy ngập trong bối cảnh doanh số xuất khẩu kim cương lao dốc.

Bộ Tài chính Botswana cảnh báo nền kinh tế Botswana có thể suy giảm 0,4% trong năm 2025, thay vì tăng trưởng 3,3% như dự báo trước đây. Bộ này cho biết Botswana đang trải qua sự sụt giảm đáng kể về dòng tiền thu vào, dẫn đến những thách thức thanh khoản lớn, đe dọa sự ổn định tài chính và tính bền vững của hoạt động kinh doanh của chính phủ. Dự trữ ngoại hối của Botswana giảm 27% trong năm qua.

Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) dự báo thâm hụt ngân sách năm 2025 của Botswana sẽ tăng lên 11% GDP. Đây là mức thâm hụt ngân sách lớn nhất của nước này từ cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2009. Nợ công của Botswana dự kiến tăng vọt lên 43% GDP vào năm 2025, vượt quá giới hạn theo luật định. Tỉ lệ nợ công của Botswana so với GDP đã tăng gấp đôi chỉ trong hai năm.

Hôm 25-8, Tổng thống Boko ban bố tình trạng khẩn cấp quốc gia về sức khỏe cộng đồng.

Theo ông Kefilwe Selema - Chủ tịch Nghiệp đoàn bác sĩ Botswana, các bệnh viện công ở Botswana đã ngừng tuyển dụng và đang thiếu hụt thuốc men, vật tư và thiết bị y tế. Nghiệp đoàn này ước tính rằng 83% dân số Botswana phụ thuộc vào hệ thống y tế công nhưng khả năng hỗ trợ của chính phủ đang bị hạn chế do thâm hụt ngân sách ngày càng tăng.

Đối với các công ty xây dựng phụ thuộc vào các hợp đồng của chính phủ, tình hình cũng không khá hơn. “Hầu hết các thành viên của chúng tôi đã phải cắt giảm nhân công” - ông Tshotlego Kagiso, Chủ tịch Hiệp hội xây dựng Tshipidi Badiri, tổ chức nhà thầu xây dựng lớn nhất Botswana, nói.

Ông Kagiso cho biết phần lớn các công ty thành viên của hiệp hội này đã tạm dừng hoạt động do chi tiêu của chính phủ chậm lại.

Các biện pháp

Hồi tháng 6-2025, Tổng thống Boko áp đặt lệnh cấm xuất khẩu kim cương thô. Lệnh cấm yêu cầu tất cả kim cương thô cần phải cắt và đánh bóng trước khi xuất khẩu. Động thái này nhằm mục đích thiết lập Botswana thành một trung tâm gia tăng giá trị, tạo việc làm, phát triển ngành sản xuất và duy trì nguồn thu lớn hơn từ kim cương trong phạm vi biên giới quốc gia.

Chính phủ Botswana cũng đang sốt sắng vay nợ sau nhiều năm hạn chế hoạt động này. Botswana đã nhận được 304 triệu USD từ Ngân hàng Phát triển châu Phi vào tháng 5 và 200 triệu USD từ Quỹ Phát triển quốc tế của Tổ chức các nước xuất khẩu dầu mỏ (OPEC) vào tháng 7.

Chính phủ Botswana đã nỗ lực đa dạng hóa kinh tế kể từ khi ông Seretse Khama - vị tổng thống đầu tiên của đất nước - thành lập Tập đoàn Phát triển Botswana vào năm 1970 để phát triển ngành khai thác đồng và sản xuất thịt bò. Tuy nhiên, nỗ lực này cho đến nay vẫn chưa đạt được nhiều tiến triển.

Du lịch là ngành đóng góp lớn thứ hai sau kim cương, chiếm 12% GDP của Botswana. Một số mỏ đồng đang được phát triển ở Botswana trong khi các mỏ than khổng lồ, hầu như chưa được khai thác, không còn thu hút được nguồn vốn cần thiết để khai thác.

HỒNG VÂN