Booker Quốc tế 2025: Cơ hội cho văn chương 'vùng trũng'

Nằm trong danh sách dài năm nay có những tác phẩm phản ánh tình hình thế giới vô cùng sát sao. Thuộc số này có thể kể đến “Small Boat” của Vincent Delecroix kể lại bi kịch rúng động về 27 người di cư thiệt mạng khi cố vượt qua eo biển Manche trên chiếc thuyền cao su.

Hướng về xung đột Hamas và Israel gần đây, tác phẩm “The Book of Disappearance” của nhà văn Palestine Ibtisam Azem cũng đặt vấn đề: liệu điều gì sẽ xảy ra nếu như một ngày cộng đồng người Palestine ở Israel đột nhiên biến mất?

Với những đất nước mà xã hội còn nhiều kẽ hở và bất công như Mexico và Ấn Độ, thì 2 tập truyện ngắn “Reservoir Bitches” của Dahlia de la Cerda và “Heart Lamp” của Banu Mushtaq đã cho thấy sự áp bức và hiểm nguy của cộng đồng yếu thế gồm phụ nữ, trẻ em và cộng đồng LGBTQ+ khi phải sống trong những bối cảnh chực chờ tấn công họ.

Duy nhất có một tác phẩm dày hơn 300 trang ở Giải thưởng sách quốc tế 2025.

Danh sách năm nay có nhiều tác phẩm được lấy cảm hứng từ những trải nghiệm có thật của tác giả, một trong số đó là “Solenoid” của nhà văn người Romania Mircea Cărtărescu với những hồi ức khi ông còn là một giáo viên. Cuốn sách là sự hòa trộn giữa văn chương, toán học, triết học và lịch sử. Mircea cũng là cái tên nổi tiếng nhất năm nay, khi ông là tên tuổi thường được đồn đoán sẽ là chủ nhân tiếp theo của giải Nobel Văn chương.

Nhà văn Thụy Sỹ Christian Kracht cũng được gọi tên với “Eurotrash” có nhân vật chính là một nhà văn, xoay quanh một chuyến đi nhiều cảm xúc với người mẹ của mình. Lấy chất liệu từ cái chết của cô em gái đồng thời là người bạn lớn nhất, nhà văn Pháp Anne Serre trong “A Leopard-Skin Hat” đã họa nên một bức tranh phức tạp về tình bạn, tình thân, tình yêu và mất mát.

Năm nay cũng ghi nhận sự góp mặt của 2 nhà văn Nhật Bản - những người từng chiến thắng giải Akutagawa danh giá của đất nước mình. Đó là “Hunchback” của Saou Ichikawa kể về những đam mê đặc biệt của một phụ nữ mắc chứng rối loạn cơ bẩm sinh, và chính Ichikawa cũng là một người như vậy. Trong khi đó nhà văn Hiromi Kawakami nổi tiếng với “Strange Weather in Tokyo” (tựa Việt: “Chiếc cặp”) cũng lần đầu tiên góp mặt với “Under the Eye of the Big Bird” - một tác phẩm viễn tưởng đặt ra câu hỏi về thời đại của sự tuyệt diệt. Hai đại diện này cho thấy sự thành công của văn học Nhật trên trường quốc tế, khi vào cuối năm 2024, một thống kê cho thấy văn học của xứ phù tang chiếm đến 25% tổng số sách dịch tại Vương quốc Anh. Nhật Bản cũng đã thay thế Hàn Quốc 3 năm thống trị liên tiếp ở giải thưởng này.

Danh sách này cũng tiếp nối với những tác phẩm có nhiều thách thức trong nghệ thuật viết. Một trong số đó là Solvej Balle - người cũng như Jon Fosse (nhà văn đoạt Nobel Văn chương 2023) có tác phẩm dài 7 phần và từng nhận giải thưởng do Hội đồng Bắc Âu trao tặng. Balle được gọi tên với “On the Calculation of Volume I” ra mắt vào năm 1999, xoay quanh một chủ hiệu sách sống sót qua nhiều cuộc đời, mà cứ mỗi lần tỉnh dậy y lại thấy mình ở một mốc thời gian khác.

Những tác phẩm khác cũng phơi bày rào cản và các giáo điều truyền thống ở nhiều nền văn hóa, từ đó đưa các nhân vật đến hành trình và cuộc sống mới. Một trong số đó là tác phẩm đầu tay của nhà văn Pháp Gaelle Bélem mang tên “There's a Monster Behind the Door” và “On a Woman's Madness” của Astrid Roemer.

13 tác phẩm năm nay đại diện cho 10 ngôn ngữ, gồm tiếng Ảrập, tiếng Đan Mạch, tiếng Hà Lan, tiếng Pháp, tiếng Đức, tiếng Ý, tiếng Nhật, tiếng Kannada, tiếng Rumani và tiếng Tây Ban Nha. Trong đó 2025 là lần đầu tiên mà một tác phẩm viết bằng tiếng Kannada - ngôn ngữ của khoảng 38 triệu người, chủ yếu được nói ở miền nam Ấn Độ và tiếng Romania xuất hiện trong danh sách đề cử. Có 2 tác phẩm Nhật Bản và 2 nhà văn Pháp xuất hiện năm nay; ngược lại, không có đại diện nào đến từ châu Phi hoặc châu Mỹ Latinh.

Bên cạnh sự vắng mặt của Hàn Quốc và sự bùng nổ của Nhật Bản đánh dấu một thời kỳ chuyển giao, thì việc tiếng Kannada của Ấn Độ xuất hiện cũng cho thấy sự thay đổi tích cực, khi vào năm 2022, tiểu thuyết “Tomb of Sand” của tác giả Geetanjali Shree viết bằng tiếng Hindi đã được vinh danh. Như vậy so với hơn hai thập kỷ trước, khi chỉ một lớp nhà văn gốc Ấn viết bằng tiếng Anh như Salman Rushdie, Arundhati Roy, Anita Desai, Kira Desai… mới được quan tâm, thì ngày nay, các tác phẩm viết bằng nhiều ngôn ngữ phong phú của Ấn Độ cũng đang dần được biết nhiều hơn thông qua việc chuyển ngữ.

Một xu hướng khác cũng có thể quan sát từ danh sách này là có đến 12/13 cuốn sách có dung lượng ngắn dưới 300 trang (“Solenoid” là cuốn duy nhất dày hơn 600 trang). Kết hợp với “Orbital” vừa thắng giải Booker 2024 (và đã được mua bản quyền chuyển ngữ tiếng Việt), thì có thể thấy trào lưu đọc ngắn đang được các độc giả và nhà văn quan tâm, dù trưởng ban giám khảo Max Porter cho biết lựa chọn của hội đồng không dựa vào số trang mà là chất lượng tác phẩm.

Một kỷ lục khác cũng được ghi nhận là có đến 12/13 cuốn sách được ấn hành bởi 11 nhà xuất bản độc lập - tăng hơn 3 nhà xuất bản so với con số cao nhất từ trước đến nay. Điều này cho thấy thị trường “ngách” để xuất bản các tác phẩm chất lượng, vị nghệ thuật, đến từ những quốc gia thường được gọi là “vùng trũng văn chương” đang ngày càng được khẳng định. Trong khi các nhà xuất bản lớn tập trung vào các độc giả tiềm năng và dòng sách tương đối phổ thông, không kén độc giả, thì với sự mạo hiểm của mình, những “nhà giám tuyển” cho các tác phẩm khác lạ đang gặt hái được thành công cho nỗ lực và bước đi tiên phong.

13 tác phẩm lọt vào danh sách dài ở Booker Quốc tế 2025.

Điều đó thể hiện qua việc năm nay có đến 5 nhà xuất bản từng giành chiến thắng ở các mùa giải trước đây. Đó là Pushkin Press (lọt vào chung khảo với “Solenoid”, từng giành chiến thắng với “At Night All Blood is Black” năm 2021), Tilted Axis (lọt vào chung khảo với “On a Woman's Madness”, trong khi “Tomb of Sand”từng thắng năm 2022), Fitzcarraldo (có “Perfection” được gọi tên năm nay và “Bieguni - Những người không ngừng chuyển động” từng thắng vào năm 2018). 2 nhà xuất bản khác cũng xuất hiện là Faber (lọt vào chung khảo với “On the Calculation of Volume I”, từng thắng trước đó với “The Discomfort of Evening” năm 2020) và Granta (có “Under the Eye of the Big Bird” được đề cử và mới thắng năm ngoái với “Kairos”).

Những thành tích này cho thấy cơ hội rất lớn dành cho các nền văn chương “bên lề”, những nơi mà tính đại diện thường rất thấp và ít khi được biết đến. Việt Nam cũng nằm trong số đó, nhưng trong năm qua, tình hình đã tương đối cải thiện khi Tilted Axis cho phát hành 2 bản dịch tiếng Anh của nhà văn Thuận do Nguyễn An Lý thực hiện là “Elevator in Saigon” (tựa Việt: “Thang máy Sài Gòn”) và “Chinatown”. Trước đó nhà xuất bản này cũng từng tổ chức những buổi hội thảo về văn học Việt tại Anh.

Ngoài đơn vị này, mới đây, nhà xuất bản Major Books chuyên về văn chương Việt Nam cũng được thành lập và đã giới thiệu “Water: A Chronicle” (Biên sử nước) của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư. Sắp tới là loạt “Making a Whore” (Làm đĩ) của Vũ Trọng Phụng, “The Tale of Kiều” (Truyện Kiều) của Nguyễn Du và nhiều tiểu thuyết của Vũ Đình Giang, Nguyễn Bình Phương…

Từ những điều này có thể thấy ước mơ đưa các tác phẩm trong nước ra thị trường quốc tế không còn xa vời, khi nhiều giải thưởng có giá trị và sức ảnh hưởng đã dần xoay trục và chú trọng hơn đến tính bản địa. Giải Booker Quốc tế cũng từng ghi dấu những nhà văn rồi sẽ đoạt giải Nobel Văn chương sau đó như Olga Tokarczuk (2016), Annie Ernaux (2022), Jon Fosse (2023), Han Kang (2024)... Vì vậy nếu xuất hiện tại đây, thì khả năng chạm đến Nobel Văn chương không còn là điều bất khả cho các nền văn học chưa được chú ý đủ.

Đoàn Tuấn Anh