Bóng ma hạt nhân ám ảnh Quần đảo Marshall hơn nửa thế kỷ

Tuyên bố của Tổng thống Mỹ Donald Trump về việc nối lại các vụ thử hạt nhân đã khơi dậy nỗi lo về một cuộc chạy đua vũ trang mới, đồng thời khiến thế giới nhớ lại ký ức đau thương tại Quần đảo Marshall – nơi từng hứng chịu 67 vụ nổ hạt nhân của Mỹ giữa thế kỷ XX. Hơn nửa thế kỷ trôi qua, hậu quả môi trường, sức khỏe và xã hội vẫn còn in hằn trên vùng đảo nhỏ giữa Thái Bình Dương.

Một đám mây hình nấm bốc lên trong vụ thử vũ khí hạt nhân năm 1946 tại đảo san hô Bikini, quần đảo Marshall. Ảnh: Reuters

Di sản nặng nề giữa Thái Bình Dương

Nằm giữa Thái Bình Dương với khoảng 1.200 đảo và san hô, Cộng hòa Quần đảo Marshall từng là lãnh thổ ủy trị do Mỹ quản lý từ năm 1947 đến 1986. Trong giai đoạn phát triển kho vũ khí hạt nhân sau Thế chiến II, Mỹ đã tiến hành 67 vụ thử hạt nhân tại đây từ năm 1946 đến 1958 — tương đương sức công phá của một quả bom Hiroshima mỗi ngày trong suốt 20 năm, theo báo cáo đầu năm 2025 của Viện Nghiên cứu Năng lượng và Môi trường (IEER).

Các tài liệu của chính phủ Mỹ, được Quỹ Di sản Nguyên tử (Atomic Heritage Foundation) dẫn lại, cho thấy những vụ nổ này là nguyên nhân gây ra 55% số ca ung thư trên một số đảo phía Bắc của quần đảo.

Tác động của phóng xạ còn lan rộng ra nhiều nơi khác trên thế giới. Theo nghiên cứu của IEER, lượng bụi phóng xạ phát tán trong khí quyển từ các vụ thử của Mỹ đã khiến khoảng 100.000 người chết do ung thư vượt mức trung bình toàn cầu. Các “điểm nóng” bụi phóng xạ được phát hiện cả ở những nơi xa xôi như Sri Lanka và Mexico.

Theo Hiệp hội Ung thư lâm sàng Mỹ (2024), các đồng vị phóng xạ trong bụi hạt nhân có thể xâm nhập cơ thể người, gây biến đổi ADN và dẫn đến các loại ung thư như phổi, bạch cầu, hạch bạch huyết, tuyến giáp và vú. Các đồng vị này tồn tại hàng chục năm trong môi trường, ảnh hưởng lâu dài đến những người tiếp xúc.

Các vụ thử của Mỹ không chỉ diễn ra ở Thái Bình Dương. Tại bãi thử Nevada trong sa mạc Mojave, Mỹ đã tiến hành 100 vụ thử trên không từ năm 1951 đến 1962, cùng 828 vụ thử dưới lòng đất cho đến năm 1992.

Dù các vụ thử dưới lòng đất được xem là “an toàn hơn”, nhưng theo báo cáo của Liên hợp quốc năm 1993, vẫn có 32 vụ trong số đó vẫn để phóng xạ rò rỉ ra khí quyển.

“Chúng ta đã biết rõ thử nghiệm hạt nhân gây hậu quả tàn khốc cho cộng đồng và hệ sinh thái trên khắp nước Mỹ. Nhiều người đến nay vẫn chưa được bồi thường. Nếu Mỹ nối lại thử nghiệm, chắc chắn sẽ có thêm những nạn nhân mới”. Ông Matt Korda, Phó giám đốc Dự án Thông tin Hạt nhân thuộc Liên đoàn Các nhà khoa học Mỹ, nhận định.

Những vết thương chưa bao giờ lành ở Marshall

Với người dân Quần đảo Marshall, vết thương từ những vụ thử hạt nhân vẫn chưa khép miệng.

“Đây không phải chuyện của quá khứ xa xôi. Nó vẫn tồn tại cùng môi trường, sức khỏe của cộng đồng”, nhà hoạt động Shaun Burnie của tổ chức Greenpeace, viết sau chuyến thăm quần đảo đầu năm 2025 để lấy mẫu khoa học để phục vụ báo cáo mới.

Trên đảo Runit, thuộc cụm đảo Enewetak, tồn tại một cấu trúc bê tông khổng lồ – thường được gọi là “vòm Runit” – đường kính 115 mét, dày khoảng nửa mét, bên dưới chứa 85.000 m³ chất thải phóng xạ được chôn lấp trong thập niên 1970.

Điều đáng lo ngại là hố chứa này không có lớp lót bảo vệ chống thấm, khiến chất phóng xạ thấm ra đất và nước biển xung quanh. Ông Burnie cảnh báo: “Những chất độc đó không chỉ nằm trong lòng hố, mà đã lan khắp đất trên đảo, khiến Runit mãi mãi không thể sinh sống”. Ông mô tả đây là “một trong những nơi nhiễm xạ nặng nhất hành tinh”.

Biến đổi khí hậu và mực nước biển dâng đang đe dọa cấu trúc của vòm chứa, và chưa ai biết mức độ rò rỉ thực sự nghiêm trọng đến đâu.

Phóng xạ đã thấm vào hệ sinh thái, khiến dừa – cây trồng chủ lực – bị nhiễm độc, không thể bán hoặc tiêu thụ. “Phóng xạ đã cướp đi thu nhập và tương lai của cư dân Enewetak”, ông Burnie nhận định.

Theo IEER, không chỉ nông nghiệp bị phá hủy, mà cả tri thức truyền thống cũng dần biến mất: người dân không còn duy trì được kỹ năng đi biển – kỹ năng từng thiết yếu cho việc đánh bắt, buôn bán và giao lưu văn hóa.

“Tuyết Bikini” và những đứa trẻ sứa

Khoảng 200 km về phía Đông Enewetak là Bikini Atoll, nơi Mỹ tiến hành vụ thử hạt nhân lớn nhất lịch sử nước này – Castle Bravo năm 1954, có sức công phá gấp 1.000 lần quả bom thả xuống Hiroshima.

Trước vụ thử, Hải quân Mỹ thuyết phục 167 cư dân Bikini rời đảo “vì lợi ích nhân loại”, hứa sẽ cho họ trở lại sau khi thử nghiệm kết thúc. Nhưng khi được phép trở lại vào năm 1969, họ bắt đầu mắc các bệnh do phóng xạ. Năm 1978, đảo bị đóng cửa vĩnh viễn.

“Phần lớn thế hệ trẻ người Bikini chưa từng được đặt chân lên quê hương”, ông Burnie cho biết.

Chuẩn đô đốc Mỹ Ben Wyatt phát biểu trước người dân đảo san hô Bikini năm 1946, ngay trước khi họ được di dời. Ảnh: Time

Vụ Castle Bravo còn khiến đảo Rongelap – cách đó 200 km – bị phủ trắng bởi tro bụi phóng xạ, được người dân gọi là “tuyết Bikini”. Theo báo cáo của Chiến dịch Quốc tế Xóa bỏ Vũ khí Hạt nhân (ICAN, 2024), lớp tro này gây bỏng da, mù mắt và các triệu chứng bệnh phóng xạ cấp tính.

Trong nhiều thập niên sau đó, phụ nữ Marshall sinh ra nhiều trẻ bị dị tật nghiêm trọng, da trong suốt, không có cấu trúc xương rõ ràng, được gọi là “những đứa trẻ sứa”.

Năm 1985, người dân Rongelap buộc phải sơ tán và chuyển đến sống ở đảo Kwajalein – gần căn cứ thử nghiệm tên lửa Ronald Reagan của Mỹ.

Những “vết sẹo” khác trên bản đồ hạt nhân

Quần đảo Marshall không phải là nơi duy nhất hứng chịu hậu quả của các vụ thử.

Theo báo cáo năm 2021 từ trang tin điều tra Disclose, Đại học Princeton và tổ chức Na Uy Interprt, trong 30 năm, Pháp tiến hành 193 vụ thử hạt nhân tại Nam Thái Bình Dương, khiến khoảng 110.000 người mắc bệnh liên quan đến phóng xạ.

“Bệnh bạch cầu, ung thư tuyến giáp, phổi, vú, dạ dày... – hậu quả từ những vụ thử hạt nhân Pháp đã ăn sâu trong máu và xương của người Polynesia”, báo cáo viết.

Vụ thử cuối cùng của Pháp ngày 27/1/1996 đã châm ngòi cho làn sóng phản đối toàn cầu và tẩy chay hàng hóa Pháp. Một ngày sau, Tổng thống Jacques Chirac tuyên bố chấm dứt hoàn toàn thử nghiệm hạt nhân.

Cũng trong năm đó, Trung Quốc tiến hành vụ thử cuối tại Lop Nur, Tân Cương. Đây là vụ thử cuối cùng của một cường quốc hạt nhân.

Tháng 9/1996, Hiệp ước Cấm thử hạt nhân toàn diện (CTBT) được mở ký, yêu cầu các nước “không tiến hành bất kỳ vụ nổ hạt nhân nào”. Mỹ, Nga và Trung Quốc đều đã ký kết nhưng vẫn chưa phê chuẩn, khiến hiệp ước chưa thể có hiệu lực đầy đủ.

Lo ngại về cuộc chạy đua hạt nhân mới

Tuyên bố của Tổng thống Trump kêu gọi nối lại thử nghiệm hạt nhân đã làm dấy lên lo ngại về một cuộc chạy đua vũ khí hạt nhân toàn cầu.

Tổ chức chống phổ biến hạt nhân Ploughshares cảnh báo: “Đây là thời khắc nguy hiểm”, đồng thời gọi tuyên bố của nhà lãnh đạo Mỹ là “liều lĩnh, vô nghĩa và đầy rủi ro”.

Dù quần đảo Marshall khó có khả năng chứng kiến thêm vụ nổ hạt nhân nào nữa, nhưng nơi đây mãi là minh chứng cho hậu quả khủng khiếp của thời đại hạt nhân.

Một trong những chất thải còn tồn tại sau các vụ thử – plutonium-239 – có chu kỳ bán rã lên tới 24.110 năm. Nói cách khác, bóng ma hạt nhân của thế kỷ XX sẽ còn ám ảnh nhân loại hàng chục nghìn năm nữa.

Hoàng Phạm/VOV.VN Theo CNN, ATI