Bộ lịch thiên văn độc đáo của người Mường Hòa Bình

Lịch Đoi còn được gọi là lịch tre hay lịch Mường, có cách tính lịch dựa trên sự vận hành của sao Đoi (sao Tua Rua). Đây là phương pháp xác định ngày tháng được người Mường Bi sử dụng từ bao đời nay trong canh tác nông nghiệp, cưới hỏi và các nghi lễ quan trọng.

Ông Bùi Văn Minh, một thầy mo ở huyện Lạc Sơn chia sẻ: "Người Mường ăn Tết, làm mùa như nhau, với một năm hai mùa, nhưng dùng lịch Đoi để tính ngày. Một năm có 12 tháng, mỗi que tre tương đương với một tháng".

Lịch Đoi được làm từ 12 thẻ tre dài khoảng 20 cm, rộng 3 cm, tượng trưng cho 12 tháng trong năm. Trên mỗi thẻ tre được khắc 30 khấc, tương ứng với 30 ngày. Việc phân chia ngày tháng trong lịch dựa trên sự di chuyển của sao Đoi so với mặt trăng. Khi sao Đoi vượt qua mặt trăng, người Mường Bi gọi là ngày "ngậm Đoi", cột mốc quan trọng xác định chu kỳ thời gian.

Theo ông Minh, cách tính lịch Đoi gắn liền với chu kỳ của mặt trăng: "Một tháng 30 ngày, tính theo tuần trăng. Khi trăng mọc là ngày 'cây', giữa tháng gọi là ngày 'lồm', và khi trăng lặn là ngày 'cối'." Sự chuyển động của sao Đoi cũng giúp người Mường dự báo thời tiết, tính toán ngày tốt, ngày xấu để tiến hành các công việc quan trọng.

Giới thiệu mô phỏng lịch Đoi tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam.

Hiện nay, ở Hòa Bình còn 5 bộ lịch tre cổ có từ hàng trăm năm và hơn 100 bộ lịch tre sao chép làm mới đang được lưu giữ, sử dụng trong cộng đồng người Mường.

Trên mỗi chiếc thẻ tre có những kí hiệu đặc biệt dùng để xem ngày.

Trên mỗi thẻ tre, ngoài những vạch khắc để đánh dấu ngày, còn có các ký hiệu đặc biệt giúp người Mường xác định thời điểm quan trọng. Một số ký hiệu phổ biến bao gồm: Vạch hình chữ V là Ngày cá; vạch có một chấm là Ngày tiểu hao; vạch có hai chấm là Ngày hao; vạch hình mũi tên là Ngày dự báo mưa bão.

Số lượng và mật độ của các ngày này thay đổi theo từng tháng. Người Mường Bi căn cứ vào đó để chọn ngày đẹp làm nhà, gieo trồng hay tổ chức các nghi lễ quan trọng. Ông Minh nhấn mạnh: "Ngày đẹp của người Kinh, nhưng có thể là ngày xấu với người Mường và ngược lại. Cấy cày, trồng lúa, dựng nhà đều theo lịch này. Cha truyền con nối, mỗi năm lại vót lịch mới cho nhau...".

Số ngày trong tháng ghi theo lối khắc gạch những ngày tốt, xấu, ngày mưa, ngày gió, ngày cá, ngày thú, ngày đại cát hay ngày xích khẩu…

Trong vạch của mỗi ngày lại có những kí hiệu đặc biệt để xác định ngày tốt, xấu cho từng việc cụ thể.

Lịch Đoi là bộ lịch cổ độc đáo của người Mường Hòa Bình vừa được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Với cách tính đặc biệt, lịch Đoi chậm hơn lịch âm khoảng 15 ngày. Vì vậy, người Mường Bi thường ăn Tết hai lần: Một lần theo Tết Nguyên đán của người Kinh và một lần theo lịch Đoi – Tết Đoi hay Tết lại. Lễ Tết Đoi phản ánh quan niệm thời gian và tín ngưỡng độc đáo của người Mường, thể hiện sự kết nối bền chặt giữa con người với thiên nhiên.

Ngày nay, chỉ còn một số ít thầy mo, người già trong các bản Mường còn nhớ và sử dụng bộ lịch này. Tuy nhiên, lịch Đoi không chỉ là công cụ đo thời gian, mà còn là minh chứng cho sự sáng tạo của người Việt cổ trong việc quan sát thiên văn và dự báo thời tiết.

Lê Phú/Báo Tin Tức