Bỏ hàng triệu đồng xem 'idol', nhưng tiếc chi 50.000 đồng mua sách

Bạn trẻ tại một hội sách. Ảnh: Chí Hùng.

Hội thảo Lý luận phê bình văn học Việt Nam từ 1986 đến nay: Thực trạng và định hướng phát triển do Viện Văn học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam (Viện Hàn lâm) tổ chức nhằm tổng kết, đánh giá thực trạng, ghi nhận những thành tựu, nhận diện hạn chế và định hướng phát triển của lý luận, phê bình văn học Việt Nam trong 40 năm Đổi mới.

Giới trẻ bỏ cả triệu đồng xem 'sao' biểu diễn, nhưng ngại chi 50.000 đồng mua một cuốn sách

Phát biểu tại Hội thảo, TS. Đặng Xuân Thanh - Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm - nhấn mạnh công cuộc Đổi mới năm 1986 là bước ngoặt lịch sử, mở ra thời kỳ phát triển năng động, sáng tạo và hội nhập quốc tế mạnh mẽ. Trong bức tranh đổi mới chung đó, văn học Việt Nam, đặc biệt là lý luận và phê bình văn học, đã có những chuyển biến quan trọng cả về tư duy, nhận thức, phương pháp và cách tiếp cận. Các nhà nghiên cứu, phê bình kế thừa và tiếp nhận nhiều thành tựu lý luận, góp phần tạo nên không gian học thuật đa chiều, cởi mở, phản ánh sâu sắc và nhân văn đời sống con người Việt Nam thời kỳ Đổi mới.

TS. Đặng Xuân Thanh - Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm - phát biểu khai mạc.

Bàn về thực trạng phê bình văn học tại Hội thảo, GS. Phong Lê - nguyên Viện trưởng Viện Văn học - nêu quan điểm văn hóa đọc hiện tồn tại trong sự cạnh tranh khốc liệt với văn hóa nghe, nhìn và mạng xã hội. Con người ngày nay có xu thế từ bỏ bút giấy để tiếp cận “thế giới phẳng” qua bàn phím, khiến văn hóa phê bình theo nghĩa cổ điển dần thu hẹp.

"Nguyên nhân của xu thế này không phải do giới phê bình thiếu người tài hay sáng tác kém, mà bởi công nghệ đã cho ra những cách tiếp cận mới, giúp công chúng hoặc là chính nhà phê bình tự tiếp cận nhau một cách nhanh chóng và dễ dàng nhờ công nghệ và truyền thông mạng. Nếu phê bình không còn giữ vai trò định hướng như trước, nó phải biến đổi để thích ứng, trở thành một giao hảo tri kỷ giữa người viết và người đọc. Chúng ta phải quen với việc nhiều bạn trẻ bỏ ra hàng triệu đồng xem trình diễn của các 'ngôi sao', nhưng lại ngại ngần chi 50.000 đồng mua một cuốn sách. Đó là thực trạng mà các nhà lý luận, phê bình văn học đang phải đối mặt”, GS. Phong Lê nói.

GS. Phong Lê - nguyên Viện trưởng Viện Văn học - phát biểu.

Ông cho rằng nhìn vào các lĩnh vực nghệ thuật khác như hội họa, âm nhạc, điện ảnh mới thấy "thương" cho văn học. Mỗi quyển sách in ra số lượng chỉ là 300, 500, 1.000 hoặc nhiều lắm là 2.000 bản, nhưng vẫn khó bán. Chỉ có sách hay, được quảng cáo tốt được in nhiều hơn. Số này rất hiếm. Ngoài sách ra, có quá nhiều phương tiện cho con người thỏa mãn các nhu cầu của mình.

Facebook, YouTube, TikTok thành 'trường phê bình'

Theo PGS.TS Nguyễn Văn Dân - nguyên Phó Viện trưởng Viện Thông tin khoa học xã hội (Viện Hàn lâm) - phê bình văn học không chỉ là khen hay chê mà phải hướng đến phân tích, lý giải hiện tượng văn học trên nền tảng khoa học. Hiện nay, nghiên cứu lý luận - phê bình còn nặng lý thuyết, thiếu ứng dụng thực tiễn.

PGS.TS Nguyễn Văn Dân cho rằng lý luận và phê bình cần trở thành công cụ định hướng thẩm mỹ cho công chúng, chỉ ra vị trí của văn học Việt Nam trong dòng chảy văn học thế giới, khơi mở các giá trị nhân văn, triết lý, phù hợp với nhu cầu hiện đại.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, chuyển đổi số, hội thảo kỳ vọng đánh giá đúng thực trạng, thành tựu, hạn chế toàn bộ tiến trình vận động của lý luận và phê bình văn học Việt Nam

Tiến sĩ Hà Thanh Vân (Trung tâm xúc tiến văn hóa nghệ thuật Việt Nam) trao đổi vấn đề xác lập mối quan hệ giữa lý luận, phê bình, sáng tác và công chúng văn học trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số. TS Vân cho rằng phê bình mạng xã hội đang trở thành một hướng đi chủ lực. Facebook, YouTube, TikTok trở thành “trường phê bình thứ hai” - nơi công chúng tham gia đánh giá tác phẩm tức thời với các ưu điểm thấy rõ như có tính nhanh nhạy, lan tỏa, tương tác đông, mở rộng đối thoại. Nhưng kèm theo đó là những hạn chế như thiếu cơ sở lý luận, thiên lệch cảm xúc, dễ dẫn đến “đánh hội đồng” hoặc “phê bình thần tượng”. Đây cũng là một thách thức lớn đối với các nhà nghiên cứu và tổ chức văn học nghệ thuật trong việc bảo vệ chuẩn mực học thuật và xây dựng, củng cố văn hóa phản biện lành mạnh.

"Bước sang thế kỷ 21, giới nghiên cứu Việt Nam nhận thấy một cuộc khủng hoảng kép trong đời sống phê bình, đó là: Khủng hoảng uy tín vì phê bình học thuật mất dần ảnh hưởng trước công chúng, tiếng nói chuyên môn bị lấn át bởi mạng xã hội. Khủng hoảng đạo đức nghề nghiệp khi xuất hiện tình trạng phê bình bè phái, PR trá hình, đánh bóng tên tuổi, hoặc sao chép, trích dẫn sai lệch", bà Vân bày tỏ.

Để vượt qua khủng hoảng này, chuyên gia đề xuất tái định vị vai trò phê bình theo ba hướng: chuyển từ phán xét sang đối thoại để phê bình, không chỉ khen/chê mà giúp công chúng hiểu hơn bản chất sáng tạo, chuyển từ đóng kín sang liên ngành với sự cần thiết mở rộng phê bình sang các lĩnh vực điện ảnh, âm nhạc, nghệ thuật thị giác, truyền thông và khuyến khích sự tham gia của công chúng, nhưng trên nền tảng tri thức và đạo đức nghề nghiệp rõ ràng.

Chuyên gia cũng kiến nghị tăng cường giáo dục đạo đức học thuật và văn hóa phê bình trong chương trình đào tạo văn học, báo chí, truyền thông.

Thu An/Tiền Phong