Biến tuân thủ pháp luật thành giá trị văn hóa

Theo Bộ tư pháp, lần đầu tiên, cụm từ “văn hóa tuân thủ pháp luật” được đề cập trong Thông báo số 108-KL/TW ngày 18.11.2024 của Văn phòng Trung ương Đảng về Kết luận của Tổng Bí thư Tô Lâm tại buổi làm việc với Ban Cán sự Đảng bộ Tư pháp. Trong đó, nhấn mạnh yêu cầu “Đổi mới công tác phổ biến, giáo dục pháp luật và tập trung xây dựng văn hóa tuân thủ pháp luật, trước hết là trong cán bộ, đảng viên”.

Việc tăng mức phạt đối với người điều khiển phương tiện giao thông vi phạm nồng độ cồn đã hạn chế được các vụ TNGT. Ảnh: Bộ Công an

GS.TS Nguyễn Minh Đoan, Trường Đại học Luật Hà Nội cho rằng, văn hóa tuân thủ pháp luật là tình cảm không khoan dung với những hành vi vi phạm pháp luật; có thái độ đúng với pháp luật (không sợ hãi, không coi thường pháp luật); không tẩy chay, khích bác, cản trở những người tích cực tham gia các hoạt động pháp luật…

Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu đáng ghi nhận trong việc nâng cao nhận thức pháp luật. Các chương trình như “Ngày Pháp luật Việt Nam” (9.11) hay các buổi tuyên truyền tại cộng đồng đã giúp người dân hiểu rõ hơn về quyền và nghĩa vụ pháp lý.

Theo báo cáo của Bộ Tư pháp ngày 10.2.2025, Đề án “Tăng cường năng lực tiếp cận pháp luật của người dân” năm 2024 đã đưa thông tin pháp luật đến hơn 80% người dân ở các khu vực thí điểm thông qua truyền hình, mạng xã hội, và hội thảo địa phương. Những nỗ lực này đã tạo nền tảng cho một xã hội tôn trọng pháp luật hơn.

Tuy nhiên, con đường xây dựng văn hóa tuân thủ pháp luật vẫn đầy thách thức. Nhiều quy định pháp luật còn phức tạp, đặc biệt trong lĩnh vực đất đai và thủ tục hành chính. Chẳng hạn, thủ tục cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất thường bị phàn nàn vì quá rườm rà, khiến người dân vô tình vi phạm do không nắm rõ quy trình.

Tình trạng “nhờn luật” cũng phổ biến khi xử lý vi phạm ở một số địa phương thiếu nghiêm minh. Tại các đô thị lớn như Hà Nội và TP.HCM, vi phạm giao thông như vượt đèn đỏ hay không đội mũ bảo hiểm vẫn còn diễn ra, phản ánh nhận thức pháp luật chưa đồng đều.

Nhìn ra thế giới, có thể thấy, ở Nhật Bản, tuân thủ pháp luật là một phần của đạo đức xã hội. Người dân tự giác xếp hàng nơi công cộng, chấp hành luật giao thông, và xem vi phạm pháp luật là điều đáng xấu hổ. Nghiên cứu của Đại học Waseda năm 2023 cho thấy 90% người Nhật tuân thủ pháp luật vì trách nhiệm với cộng đồng, không chỉ vì sợ phạt. Bí quyết nằm ở hệ thống giáo dục nhấn mạnh ý thức công dân từ nhỏ, điều mà Việt Nam vẫn đang nỗ lực xây dựng.

Singapore kết hợp giáo dục và chế tài mạnh mẽ để xây dựng văn hóa tuân thủ pháp luật. Các hành vi như xả rác hay hút thuốc nơi công cộng bị phạt nặng, thậm chí có thể bị tù. Khảo sát của Viện Chính sách Công Lý Quang Diệu năm 2024 cho thấy 95% người Singapore tin rằng pháp luật là công bằng.

Điều đó cho thấy, văn hóa tuân thủ pháp luật không chỉ đến từ luật pháp chặt chẽ mà còn từ giáo dục, thực thi nghiêm minh, và niềm tin của người dân vào hệ thống.

Để biến tuân thủ pháp luật thành giá trị văn hóa, Việt Nam cần một chiến lược gắn kết, lấy con người làm trung tâm, học hỏi từ quốc tế nhưng phù hợp với thực tiễn trong nước. Thay vì những giải pháp rời rạc, chúng ta cần một lộ trình tổng thể, từ thay đổi nhận thức đến hành động cụ thể, để pháp luật trở thành niềm tự hào của mỗi người dân.

Trước hết, cần tinh gọn và minh bạch hệ thống pháp luật. Những quy định phức tạp, như thủ tục đất đai hay hành chính, cần được đơn giản hóa để người dân dễ hiểu và thực hiện. Việc số hóa thủ tục, như cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất qua ứng dụng trực tuyến, có thể giảm bớt gánh nặng và tăng tính minh bạch. Quan trọng hơn, Nhà nước nên lấy ý kiến rộng rãi khi soạn thảo luật, đảm bảo các quy định phản ánh nhu cầu thực tế và nhận được sự đồng thuận.

Học sinh tham gia tìm hiểu pháp luật thông qua tiểu phẩm hài. Ảnh: Triệu Oanh

Bên cạnh đó, giáo dục pháp luật cần bắt đầu từ sớm và lan tỏa mọi ngóc ngách. Nên đưa giáo dục pháp luật vào trường học, dạy học sinh từ tiểu học về quyền, nghĩa vụ, và giá trị của pháp luật qua các câu chuyện sinh động. Ở vùng sâu, vùng xa, các chương trình phổ biến pháp luật cần được thiết kế gần gũi, như sử dụng loa phát thanh làng xã hay video ngắn trên TikTok, để kiến thức pháp luật trở thành một phần tự nhiên của đời sống.

Việt Nam cần áp dụng các mức phạt đủ sức răn đe cho các vi phạm phổ biến, như phạt nặng người vi phạm trật tự an toàn giao thông hay xả rác nơi công cộng. Một hệ thống pháp luật chỉ được tôn trọng khi nó chứng minh được sự công bằng.

Truyền thông sáng tạo sẽ thay đổi cách người dân nhìn nhận pháp luật. Thay vì những thông điệp khô khan, các chiến dịch truyền thông nên kể những câu chuyện thực tế, như một người dân được pháp luật bảo vệ quyền lợi ra sao, hoặc một cộng đồng thay đổi tích cực nhờ tuân thủ luật. Các video ngắn trên mạng xã hội, bài hát, hay tranh cổ động có thể biến pháp luật thành một phần của văn hóa đại chúng, khiến người dân tự hào khi sống đúng luật.

Với sự đồng lòng từ Nhà nước, cộng đồng, và từng cá nhân, pháp luật sẽ không chỉ là quy định mà còn là niềm tự hào, góp phần xây dựng một Nhà nước pháp quyền vững mạnh, nơi mỗi người dân đều xem tuân thủ pháp luật là thói quen, lối sống, giá trị, chuẩn mực, niềm tin và hành vi được hình thành, duy trì và chấp nhận rộng rãi trong cộng đồng.

HOÀNG HƯƠNG