Những tác động đến văn hóa truyền thống Tây Nguyên

Văn hóa cổ truyền Tây Nguyên là một dòng chảy riêng và nó đang tồn tại trong những nghịch lý phát sinh cần được giải quyết. Nhưng trước hết, cần một sự hiểu biết, tôn trọng và chất chứa trong đó cả những ưu tư khi lý giải về sự biến đổi của không gian văn hóa đó theo tiến trình thời gian. Thực tế cho thấy, một vùng văn hóa Tây Nguyên đã và đang có những đổi khác rất rõ ràng so với những gì mà các nhà nghiên cứu dân tộc học như Henri Maitre, Georges Condominas, Sabatier, Jacque Dournes rồi Nguyễn Kinh Chi, Nguyễn Đổng Chi, Mạc Đường, Phan Đăng Nhật, Đặng Nghiêm Vạn, Tô Ngọc Thanh, Ngô Đức Thịnh… từng ấn định như những giá trị nguyên thủy bất biến.

Lâm Đồng phục dựng nghi thức văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch

Ngày nay, đi suốt mọi nẻo đường Tây Nguyên, nơi nào cũng khang trang, trù phú, đời sống của người dân khá lên từng ngày. Các vùng đồng bào dân tộc thiểu số ngày xưa lạc hậu, đói nghèo, nay đã là những điểm sáng trên bản đồ phát triển. Nhiều buôn làng đã trở thành quê hương của những tỷ phú, triệu phú. Thế nhưng, sự nhạt nhòa vốn văn hóa cổ truyền đã làm cho những miền quê có sự khởi sắc kinh tế-xã hội hao hụt dần bản sắc và thiếu sự hấp dẫn.

Đội cồng chiêng thôn Duệ do nghệ nhân K’Tiếu truyền dạy

Nghệ nhân dệt thổ cẩm

Trong những chuyến điền dã, chúng tôi đã gặp những con người cụ thể, những vùng quê cụ thể và ghi nhận thực tế.

Sau khi hoàn thành phần lễ, già làng trao vòng sức khỏe cho người dân tham dự lễ cúng

Biểu diễn cồng chiêng và xoang

Ở một xã Anh hùng thời kỳ đổi mới tại Lâm Đồng, một trong những địa chỉ giàu có nhất vùng Tây Nguyên, bởi chuyên canh chè và cà phê. Xã này có tới 64% đồng bào dân tộc thiểu số, người dân không thiếu thứ gì của xã hội hiện đại, nhưng cái thiếu rõ nhất lại là một không gian văn hóa mà vùng đất đa sắc tộc này cần phải có như xưa từng có. Hay như xã Lộc Bắc 5 (Lâm Đồng), nơi có cộng đồng cư dân Mạ cũng vậy. Xã vùng sâu này vốn là một hình mẫu về bảo tồn văn hóa cổ nhưng chỉ mấy năm quay lại, những ngôi nhà dài truyền thống đẹp như sử thi đã biến mất; tìm người hát Yalyău cũng chỉ nhận được những cái lắc đầu. Mấy cụ ông, cụ bà trong những lần điền dã trước từng thổi khèn bầu cho chúng tôi nghe nay đã về rừng Yàng và mang theo biết bao tri thức tộc người. Xã Cát Tiên 3 (Lâm Đồng) của người Mạ ở tận tít trên đỉnh núi Bờ Xa Lu Xiêng nơi đầu nguồn Đồng Nai ngày xưa đậm đặc hồn cốt núi rừng, nay thì những người trẻ cũng quên dần tên các vị Yàng trong tín ngưỡng đa thần…

Dù ở Đắk Lắk, Gia Lai hay Lâm Đồng, dù ở vùng người Ê Đê, Ba Na, Gia Rai, Chu Ru, Cơ Ho, S’Tiêng hay Mạ… thì hình ảnh nhạt nhòa văn hóa cổ đều hiện ra rõ nét. Sự mất dần căn cốt núi rừng thể hiện từ văn hóa vật thể đến phi vật thể. Nhiều vùng bây giờ thật khó phân biệt đó là không gian sống của các dân tộc gốc Tây Nguyên hay của người Kinh và các tộc người mới di cư đến. Chúng tôi đã từng dừng chân ở những buôn Mơ Nông bên rừng già, sông lớn đẹp như mơ bởi lối kiến trúc đại ngàn độc đáo nay chỉ còn là những dãy nhà bê tông nối liền nhau “đồng phục”. Chúng tôi từng lạc vào những khu “rừng ma” Ba Na nơi đầu nguồn sông Ba đầy huyền bí với nhà mồ, tượng gỗ, thì nay đã hoàn toàn bị xi-măng hóa và những sự phá cách lệnh lạc. Những ngôi nhà dài Ê Đê soi mình bên bến nước thiêng các dòng sông K’rông Ana, K’rông Ano cũng đã vắng bóng, nghi lễ cúng bến nước chỉ còn được “diễn” thưa thớt trong các lễ hội không phải do người dân tự thân tổ chức.

Các nghệ nhân cồng chiêng người Mạ

Cũng như cồng chiêng mất dần không gian diễn xướng tự nhiên trong các nghi lễ, lễ hội cổ truyền và nghi lễ vòng đời mà chủ yếu phô diễn “sân khấu hóa” trong các liên hoan và hoạt động du lịch, các hình thức nghệ thuật diễn xướng và biểu diễn nhạc cụ cổ truyền đang có nhiều biến đổi. Những đêm kể sử thi, những nhạc cụ dân tộc và các hình thức dân ca, dân vũ đang được cố gắng duy trì qua phong trào văn nghệ nhưng lại thiếu linh hồn. Những yếu tố tích cực của hệ thống luật tục không được phát huy. Nghề thủ công truyền thống như rèn, đan lát, dệt thổ cẩm, ủ rượu cần cũng tồn tại lay lắt trước khi biến mất. Số lượng nghệ nhân am hiểu văn hóa cổ trong cộng đồng ngày một giảm sút…

Vì sao mà nhiều giá trị văn hóa cổ truyền Tây Nguyên đang bị mai một, biến dạng, có nguy cơ thất truyền? Đã có nhiều nghiên cứu lý giải, mà lý do quan trọng nhất là bởi mất dần các điều kiện và không gian thực hành văn hóa.

Cồng chiêng Tây Nguyên

Tây Nguyên còn lưu giữ được nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, vừa có giá trị lịch sử, vừa có giá trị thẩm mỹ độc đáo_Nguồn: nhiepanhdoisong.vn

Thực tế cho thấy là làng (thiết chế xã hội cổ truyền) tan rã và rừng (không gian sinh tồn) đang bị phá vỡ. Các dòng sông bị chặn. Cơ cấu dân cư đảo lộn. Tập quán sống dựa vào tự nhiên ít dần cùng với sự thay đổi phương thức canh tác. Đó là những nguy cơ dẫn đến sự đổ vỡ khó cưỡng về văn hóa truyền thống. Khi nói đến văn hóa Tây Nguyên, người ta thường nhắc đến hệ thống các lễ hội, nhà rông, nhà dài, cồng chiêng, các loại nhạc cụ, các làn điệu dân ca, dân vũ… Đó là những thiết chế, thực hành văn hóa gắn chặt máu thịt với không gian rừng và thiết chế làng.

Trang phục lễ hội của người M’nông

Đồng bào dân tộc M'nông trong ngày hội

Mất rừng thì con người và cộng đồng người mất đi cái nền rộng lớn, bền chặt, thẳm sâu nhất của mình, trở nên bơ vơ, tha hóa, mất gốc, mất cội nguồn. Mất rừng và làng, mất những cơ hội thực hành văn hóa thì hệ thống giá trị đó không còn biết bấu víu vào đâu. Sợi dây thắt chặt một cộng đồng văn hóa hình như đang lơi lỏng, đang tuột dần theo nhịp sống hiện đại. Như trên đã nói, văn hóa Tây Nguyên là văn hóa rừng. Toàn bộ đời sống văn hóa đó, từ hệ giá trị đến những tín hiệu nhỏ đều là biểu hiện mối quan hệ khăng khít, máu thịt của con người, của cộng đồng với rừng. Khi không còn rừng thì tất yếu văn hóa rừng sẽ mai một và dẫn đến biến mất.

Sinh hoạt thường ngày của đồng bào Ê Đê bên ngôi nhà dài truyền thống

Nhà dài người Mạ

Ngôi nhà truyền thống của người Mạ được dựng lại trong khuôn viên nhà triển lãm

Bên cạnh sự biến đổi không gian sinh tồn thì sự thay đổi phương thức mưu sinh và tác động của các tín ngưỡng du nhập là những lý do quan trọng dẫn đến sự phá vỡ một không gian văn hóa vốn hình thành trong môi trường thiết chế xã hội bộ tộc và kéo dài sang xã hội hiện đại. Trong đó, những dịch chuyển kinh tế-xã hội có tác động sâu sắc đến việc bảo tồn và phát huy nhiều loại hình văn hóa dân gian. Chẳng hạn như ngày nay cây lúa ở vùng Tây Nguyên chỉ còn thưa thớt, cây công nghiệp lên ngôi cùng với sự biến mất dần các chuỗi nghi lễ liên quan đến vòng đời cây lúa. Đó là lý do làm cho cơ hội thực hành văn hóa suy giảm. Sự thay đổi cơ cấu cây trồng cũng khiến cho môi trường diễn xướng, truyền dạy các tri thức cổ truyền dẫn đến tiêu vong.

Nhiều hộ người M’nông đang làm du lịch cộng đồng

Trang phục lễ hội của đàn ông M'nông

Lễ hội Katê của đồng bào Chăm ở Lâm Đồng diễn ra vào ngày 1/7 âm lịch hàng năm

Thực hiện các nghi thức trong lễ cưới của người Cơ Ho

Hình ảnh các vị thần trong tín ngưỡng dân gian không còn giữ vị trí độc tôn với cư dân thiểu số Tây Nguyên thay vào đó là các thánh linh đến từ các tôn giáo du nhập. Bởi lẽ đó, những nghi lễ dân gian từ bao đời nay cộng đồng dành cho các vị thần trong totem giáo, shaman giáo đã được thay thế bằng các nghi lễ tôn giáo mới mà họ là tín đồ. Các phép thánh liên quan đến vòng đời trong các đạo cũng đã thay thế chuỗi nghi lễ vòng đời của mỗi cá thể trong cộng đồng các dân tộc thiểu số. Đó là chưa nói đến những biến tướng mang yếu tố tiêu cực của các “nghi lễ vòng đời” ngày nay đang phổ biến ở vùng Tây Nguyên (nạn thách cưới cao, mở tiệc thôi nôi, sinh nhật ăn uống nhiều ngày rồi thu tiền mừng…).

Duy trì hoạt động văn hóa nghệ thuật truyền thống giúp gắn kết Nhân dân trong cộng đồng

Vũ điệu Tămya-Arya của người Churu

Đồng bào Chăm vui đón Lễ hội Katê

Nghệ nhân người Mạ trao truyền âm nhạc truyền thống cho lớp trẻ

Trò chuyện với những người tâm huyết với văn hóa tộc người của chính họ như Nghệ sĩ Ưu tú Krajăn Dick, nhạc sỹ Krajăn Plin (Cơ Ho), nhạc sĩ Yphon K’Sor (Ê Đê), nhà nghiên cứu Y Thịnh Bon Yốk Ju (Mơ Nông), nghệ nhân Ma Bio, già làng Ya Loan (Chu Ru)…, tôi cảm nhận, những người con Tây Nguyên mãi lưu tồn tình yêu tha thiết với làng buôn của mình; trong lòng họ, cảm thức níu kéo nền văn hóa ngàn đời của ông cha và tiếc nuối những gì đang dần rời bỏ là có thật. Mỗi câu chuyện đều đau đáu với sự hao mòn và băn khoăn trong việc kiếm tìm con đường bảo tồn, nhưng thực sự chưa có lối đi nào khả dĩ.

Nghệ nhân K’Tiếu truyền dạy tận tình các điệu thức cồng chiêng cho thanh niên K’Ho

Là những chủ thể của nền văn hóa đó, nếu họ không làm được thì câu trả lời khó lại càng khó hơn. “Sự thực dụng đôi khi đã làm cho văn hóa truyền thống bị biến thể lệch lạc, rồi phai nhạt dần. Biết vậy và buồn, nhưng cuộc sống đổi thay, khó cưỡng lại, khó chống” - Nghệ sĩ Ưu tú Krajăn K’Dick nói.

Già làng, người có uy tín vùng đồng bào dân tộc thiểu số điều hành nghi thức một lễ hội tại buôn làng

Làm gì để níu giữ văn hóa cổ truyền Tây Nguyên? Trước hết là cần thống nhất về mặt nhận thức.

Dù Tây Nguyên hôm nay đã mang một diện mạo hoàn toàn mới dưới ảnh hưởng của những biến đổi làm cho nhiều yếu tố văn hóa truyền thống mai một, tuy nhiên, nền tảng văn hóa từng đắp bồi qua hàng ngàn năm vẫn có sức chi phối mạnh mẽ trong đời sống đương đại, vấn đề là biết cách khơi đúng mạch, phát huy đúng hướng. Cũng theo GS-TS Lê Hồng Lý: “Những sự biến đổi, phát triển vẫn được xây dựng và sáng tạo trên cơ sở truyền thống, tạo ra những ấn tượng tốt đẹp cho văn hóa Tây Nguyên, tạo ra tính huyền ảo, kỳ vĩ, giàu có và sự hấp dẫn đầy ma lực của vùng đất này”.

Trang phục truyền thống từ chất liệu thổ cẩm của người Mạ (Bảo Lâm) khoe sắc tại Ngày hội Văn hóa các dân tộc Việt Nam

Còn TS Nguyễn Duy Thụy - Viện trưởng Viện Khoa học xã hội vùng Trung Bộ và Tây Nguyên, thì cho rằng: “Việc bảo tồn các yếu tố văn hóa nào cần phải được lựa chọn, cân nhắc kỹ càng. Các giá trị văn hóa được lựa chọn phải là các giá trị biểu hiện cốt cách, linh hồn dân tộc, tinh thần tự tôn tộc người, có giá trị thắt chặt mối quan hệ cộng đồng, giúp cho việc ứng xử của con người với con người, của con người với môi trường thật thân thiện, hài hòa…”.

(CÒN TIẾP)

Nội dung, ảnh: Uông Thái Biểu (Bài viết có sử dụng một số ảnh tư liệu)
Trình bày: Nguyệt Nga - Video: Nguyên Tánh, Thu Trang, Ánh Nguyệt

Dương Thị Nguyệt Nga