Cung điệu ngũ âm của đồng bào Khmer An Giang

Tiếng lòng gắn kết cộng đồng

Chiều buông xuống trên phum sóc vùng sông nước, trong sân chùa Nam tông Khmer lại rộn vang tiếng nhạc ngũ âm. Tiếng nhạc vang xa, không chỉ là âm thanh của lễ hội, mà còn là tiếng lòng của cả cộng đồng gửi gắm vào trong từng nhịp điệu.

Trong những ngày diễn ra lễ Sene Đôn Ta của đồng bào Khmer, không gian phum sóc như bừng sáng trong âm vang rộn rã của dàn nhạc ngũ âm. Tiếng trống ngân dài, tiếng kèn réo rắt, tiếng nhạc cụ hòa quyện nhau tạo thành giai điệu vừa thiêng liêng, vừa rộn ràng, cuốn người nghe vào dòng chảy văn hóa đặc sắc.

Với người Khmer An Giang, nhạc ngũ âm không chỉ là âm nhạc để thưởng thức, mà còn là tiếng lòng, là tâm hồn gửi gắm bao thế hệ.

Nhạc ngũ âm gồm năm bộ nhạc cụ: Đồng, sắt, mộc, hơi và da.

Nghệ nhân Ưu tú Danh Bê (xã Gò Quao) cho biết, nhạc ngũ âm gồm năm bộ nhạc cụ: Đồng, sắt, mộc, hơi và da. Mỗi loại nhạc cụ được định âm một cách chính xác, đảm bảo yếu tố hòa âm cho cả dàn nhạc để khi hòa tấu tạo ra âm thanh độc đáo, từ rất trầm đến cao vút, từ ngọt ngào, du dương đến sâu lắng đi vào lòng người. Từ xa xưa, mỗi dịp lễ Chôl Chnăm Thmây, Ok Om Bok, Sene Đôn Ta…, các chùa Nam tông Khmer đều mời nhạc công đến biểu diễn.

“Khi dàn nhạc ngũ âm cất lên, người dân xung quanh vừa vỗ tay, vừa hòa mình theo nhịp trống, không khí sôi nổi lắm. Nhạc ngũ âm từ xưa đến nay luôn là một phần không thể thiếu trong đời sống lễ hội của người Khmer”, Nghệ nhân Ưu tú Danh Bê cho biết.

Khi tiếng nhạc ngũ âm vang lên, đồng bào Khmer quây quần bên nhau hòa vào giai điệu quen thuộc.

Mỗi cung điệu ngũ âm đều ẩn chứa tâm tình của người Khmer. Khi rộn ràng, nó biểu đạt niềm hân hoan, phấn khởi trong ngày hội. Khi trầm lắng, nó gợi sự suy tư, tưởng nhớ tổ tiên, tri ân công đức cha mẹ. Đồng bào Khmer không chỉ “nghe” nhạc ngũ âm bằng tai, mà còn cảm bằng trái tim.

Những buổi lễ hội, khi tiếng nhạc ngũ âm vang lên, bà con quây quần bên nhau, người múa, người hát, trẻ nhỏ ríu rít theo nhịp trống, cụ già mỉm cười hòa vào giai điệu quen thuộc. Âm nhạc gắn kết mọi người cùng một niềm vui, một niềm tin. “Mỗi nhịp điệu nhạc ngũ âm cất lên là một lần tôi thấy tuổi thơ ùa về, nhớ đến ông bà, cha mẹ. Đó không chỉ là tiếng nhạc, mà là hơi thở, là hồn dân tộc”, ông Chau Sát, ngụ xã Ba Chúc nói.

Giữ nhịp ngũ âm trong dòng chảy hiện đại

Trong nhịp sống hiện đại, nhạc ngũ âm của đồng bào Khmer An Giang đang đối diện nhiều thách thức. Lớp trẻ chịu ảnh hưởng của âm nhạc hiện đại, ít kiên nhẫn học nhạc cụ truyền thống; một số nhạc cụ lại khó chế tác, phụ thuộc vào bàn tay của những nghệ nhân ngày càng thưa vắng. Thế nhưng, nhiều nghệ nhân vẫn lặng thầm truyền dạy, trở thành “kho báu sống” lưu giữ kỹ năng chế tác, lối hòa tấu và tinh thần gắn bó với ngũ âm.

Anh Danh Nghiệp hướng dẫn các thành viên Nhóm nhạc ngũ âm chùa Sóc Sâu (xã Gò Quao) biểu diễn nhạc ngũ âm.

Tiêu biểu là Nhóm nhạc ngũ âm chùa Sóc Sâu (xã Gò Quao), thành lập năm 2019 do anh Danh Nghiệp hướng dẫn. Mỗi cuối tuần, thanh thiếu niên tập trung về chùa tập luyện. Khi lớp này thông thạo, họ lại hướng dẫn lớp mới, tạo sự truyền nghề liên tục. Từ vài người ban đầu, nay nhóm đã có hơn 30 thành viên, vừa biểu diễn trong các lễ hội Ok Om Bok, Chôl Chnăm Thmây, Sene Đôn Ta, vừa giao lưu với các địa phương lân cận.

“Nếu không cố gắng gìn giữ, thế hệ sau sẽ không biết đến nhạc ngũ âm truyền thống của đồng bào Khmer. Tôi mong mỗi thế hệ đều có cơ hội học và hiểu về ngũ âm”, anh Danh Nghiệp bày tỏ.

Học sinh Trường Phổ thông Dân tộc nội trú - Trung học cơ sở Hà Tiên biểu diễn phục vụ lễ hội.

Tại nhiều phum sóc, chùa trở thành “trường học cộng đồng”, nơi chư tăng và nghệ nhân truyền dạy cách biểu diễn ngũ âm cho thanh, thiếu niên. Dù không phải ai cũng trở thành nhạc công điêu luyện, nhưng qua đó, thế hệ trẻ được tiếp cận, hiểu hơn về di sản cha ông, nuôi dưỡng lòng tự hào và ý thức gìn giữ bản sắc.

Hàng năm, tại Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch đồng bào Khmer đều có hội thi trình diễn ngũ âm, tạo sân chơi giao lưu, học hỏi, đồng thời khơi dậy đam mê âm nhạc truyền thống.

“Âm nhạc ngũ âm không chỉ là loại hình nghệ thuật, mà là hơi thở, là tiếng lòng của người Khmer An Giang. Những năm qua, tỉnh đã hỗ trợ kinh phí mua dàn nhạc ngũ âm, hỗ trợ kinh phí dạy biểu diễn nhạc ngũ âm… Đến nay, hầu hết các chùa Nam tông Khmer và trường dân tộc nội trú đã có nhạc ngũ âm”, Phó Giám đốc Sở Dân tộc và Tôn giáo tỉnh An Giang Danh Tha cho biết.

Phần thi biểu diễn nhạc ngũ âm của đơn vị An Biên tại Liên hoan nghệ thuật truyền thống Khmer năm 2024.

Mỗi khi cung điệu ấy vang lên giữa sân chùa hay trong lễ hội, không chỉ đồng bào Khmer, mà đồng bào các dân tộc từ nhiều miền đất nước cũng cảm nhận được sức sống mạnh mẽ, giàu bản sắc của cộng đồng nơi biên viễn. Và chính điều đó làm cho tiếng nhạc ngũ âm mãi ngân vang, như tiếng lòng của đồng bào Khmer.

Bài và ảnh: DANH THÀNH