Bệ phóng cho kỷ nguyên đổi mới

Trong bối cảnh Hà Nội giữ vai trò trung tâm văn hóa - giáo dục của cả nước, việc hiện thực hóa tinh thần Nghị quyết số 71-NQ/TW về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo đòi hỏi mô hình quản trị mới, linh hoạt và minh bạch hơn. Nhân dịp tri ân nghề dạy học, việc nhìn lại tư duy đổi mới từ mỗi nhà trường càng có ý nghĩa sâu sắc, góp phần khơi dậy động lực phát triển giáo dục Thủ đô trong giai đoạn mới.

Học sinh lớp 4A3 Trường Tiểu học Tứ Liên (phường Hồng Hà) dưới sự hướng dẫn của giáo viên chủ nhiệm đã sáng tạo ra sản phẩm “Bộ chữ số bí ẩn” từ vật liệu tái chế. Ảnh: Vũ Minh

Đổi mới tư duy là nền tảng của đổi mới giáo dục

Tại cuộc họp báo công bố kết quả Đại hội XVIII Đảng bộ thành phố, Phó Bí thư Thường trực Thành ủy Hà Nội Nguyễn Văn Phong đã khẳng định rõ định hướng lớn: Xây dựng mô hình quản trị mới của Thủ đô, chuyển từ “chính quyền hành chính” sang “chính quyền kiến tạo, phục vụ, đồng hành”. Đây không chỉ là sự chuyển đổi về phương thức quản lý, mà còn phản ánh một tư duy mới - tư duy lấy chất lượng phục vụ người dân và sự phát triển bền vững làm trọng tâm.

Trong ba khâu đột phá chiến lược của Hà Nội, đột phá về thể chế được xem là trụ cột. Thành phố xác định phải tiên phong thử nghiệm những chính sách, mô hình “chưa có tiền lệ”, có khả năng lan tỏa và tạo động lực cho sự phát triển chung của cả nước. Tinh thần ấy tương đồng với yêu cầu xuyên suốt của Nghị quyết số 71-NQ/TW ngày 22-8-2025 của Bộ Chính trị “về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo”: Đột phá giáo dục phải bắt đầu từ đổi mới tư duy, đổi mới nhận thức và đổi mới thể chế.

Tổng Bí thư Tô Lâm, trong lễ khai giảng năm học 2025 - 2026, nhấn mạnh rằng một nền giáo dục hiện đại không thể tiếp tục vận hành bằng những chuẩn mực cũ. Toàn Đảng phải đổi mới mạnh mẽ tư duy lãnh đạo với giáo dục, chuyển từ cách làm mang tính “cải cách chỉnh sửa” sang tư duy “kiến tạo, dẫn dắt phát triển” và “coi giáo dục là hàng đầu”. Đây là chỉ đạo mang tính chiến lược, đặt giáo dục vào vị trí trung tâm của mọi nỗ lực phát triển đất nước.

Cùng với chủ trương phân cấp của Chính phủ và Bộ Giáo dục và Đào tạo, nhiều lĩnh vực quản lý trường mầm non, tiểu học, trung học cơ sở và giáo dục thường xuyên chuyển về phòng văn hóa - xã hội cấp xã (theo Thông tư số 15/2025/TT-BGDĐT), thành phố Hà Nội đứng trước yêu cầu phải tổ chức lại mô hình quản trị nhà trường theo hướng tăng tính chủ động, linh hoạt và tự chịu trách nhiệm.

Trong bối cảnh đó, mô hình cơ sở giáo dục công lập tự chủ toàn diện là hướng đi phù hợp. Tự chủ về tổ chức, nhân sự, tài chính, chuyên môn và kế hoạch phát triển sẽ giúp các nhà trường phát huy tốt hơn vai trò trung tâm, từng bước gắn việc dạy học với đời sống kinh tế - xã hội và điều kiện địa phương. Đồng thời, tự chủ tạo môi trường để đội ngũ giáo viên, nhất là giáo viên chủ nhiệm phát huy khả năng sáng tạo, đổi mới phương pháp và nâng cao văn hóa, phát triển nghề nghiệp của bản thân.

Những yêu cầu này phù hợp với Nghị quyết số 71-NQ/TW và Nghị quyết số 29-NQ/TW “về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”, đó là coi trọng dân chủ, tăng quyền tự chủ, đề cao trách nhiệm xã hội và nâng cao hiệu quả quản trị. Đổi mới tư duy quản trị cũng chính là bước khởi đầu để đổi mới giáo dục đúng nghĩa - một nhiệm vụ được khẳng định là quốc sách hàng đầu.

Tự chủ gắn với giám sát để bảo đảm minh bạch và trách nhiệm

Trao quyền tự chủ cho trường công lập là xu hướng phổ biến trên thế giới. Thực tiễn phát triển giáo dục và đào tạo tại Mỹ, Anh, Hà Lan, Thụy Điển, Phần Lan, Singapore... đều đã cho thấy rằng, khi nhà trường được trao quyền, họ có thể phát huy tối đa năng lực, nâng cao chất lượng giáo dục, tạo cạnh tranh tích cực, sử dụng hiệu quả ngân sách và đáp ứng sát hơn nhu cầu của phụ huynh, học sinh.

Tuy vậy, tự chủ chỉ phát huy tác dụng khi đi kèm trách nhiệm giải trình và cơ chế giám sát minh bạch. Đây cũng là yêu cầu rõ ràng của Nghị quyết số 71-NQ/TW, đó là: Đẩy mạnh tự chủ, tự chịu trách nhiệm của cơ sở giáo dục gắn với kiểm tra, giám sát hiệu quả.

Theo đó, các trường công lập của Hà Nội cần có hội đồng giám sát cộng đồng - một thiết chế nhằm bảo đảm sự minh bạch, giúp người dân tham gia theo dõi, góp ý, giám sát và đồng hành cùng nhà trường. Cơ chế này không áp đặt mà thực hiện đúng tinh thần “giám sát vì sự phát triển”, tạo động lực để nhà trường sử dụng hiệu quả nguồn lực công và nâng cao chất lượng thật.

Cơ chế giám sát cộng đồng cũng phù hợp với lý thuyết quản trị của Giáo sư Elinor Ostrom - người được trao giải Nobel Kinh tế năm 2009 về mô hình quản lý dựa trên sự tham gia của cộng đồng nhằm bảo đảm trách nhiệm giải trình. Đồng thời, đây cũng là tiêu chí quan trọng trong đánh giá hiệu quả của các tổ chức theo bộ khung của Diễn đàn tổ chức dân sự thế giới (Busan, 2011): Minh bạch, công bằng, trao quyền và thúc đẩy sự tham gia của người dân.

Thực tiễn tại Hà Nội và các đô thị lớn cho thấy, nhiều trường tư thục đã phát triển mạnh mẽ nhờ cơ chế tự chủ, thậm chí vượt một số trường có đầu tư nước ngoài. Ngược lại, nhiều trường công lập với cơ sở vật chất tốt, đội ngũ có trình độ nhưng do bị bó buộc trong mô hình quản lý cứng nên chưa phát huy được tiềm năng.

Tự chủ được trao đúng cách sẽ tạo điều kiện để trường công lập phát triển năng động, sáng tạo và hiệu quả. Việc này cũng phù hợp với phân cấp hai cấp của Hà Nội: UBND xã, phường giữ vai trò chủ quản và giám sát, không can thiệp vào chuyên môn nhưng bảo đảm điều kiện để nhà trường thực hiện quyền hạn theo quy định.

Tự chủ không phải là “thả nổi”. Những cơ sở giáo dục còn khó khăn cần được ưu tiên hỗ trợ, đầu tư trang thiết bị, bồi dưỡng đội ngũ và củng cố năng lực quản trị. Khi đủ điều kiện, họ mới được trao quyền tự chủ toàn diện, tránh tình trạng “bình quân” trong chính sách.

“Chìa khóa” nâng chất lượng giáo dục

Đổi mới mô hình quản trị chỉ là điều kiện, còn đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý mới là yếu tố quyết định. Việc bồi dưỡng, nâng cao năng lực cho cán bộ quản lý và giáo viên cần được đặt đúng vị trí ưu tiên, bởi một mô hình giáo dục tiên tiến chỉ vận hành hiệu quả khi những người trực tiếp làm giáo dục có đủ tư duy đổi mới, đủ năng lực đổi mới và đủ động lực đổi mới.

Đội ngũ quản lý cần được lựa chọn và đánh giá theo tiêu chí năng lực thực chất, có bản lĩnh, có tư duy hệ thống và cam kết đồng hành cùng đổi mới. Giáo viên - những người trực tiếp tạo nên chất lượng giáo dục phải được hỗ trợ trong phát triển nghề nghiệp, làm chủ công nghệ, vận dụng phương pháp sư phạm mới, nuôi dưỡng tư duy phản biện và xây dựng văn hóa học tập suốt đời cho học sinh.

Chuyển đổi số là công cụ quan trọng thúc đẩy đổi mới. Hiện nay, ở nhiều xã, phường của Hà Nội, cơ sở vật chất công nghệ đã được trang bị tương đối đầy đủ, có nhân sự kỹ thuật hỗ trợ. Đây là điều kiện thuận lợi để các nhà trường đẩy mạnh quản trị số, dạy học số và ứng dụng trí tuệ nhân tạo. Một mô hình trường học “Tự chủ - Dân chủ - Nhân văn - Sáng tạo - Hội nhập” cần dựa trên nền tảng số hóa, từ quản lý đến dạy học.

Chỉ khi đội ngũ thực sự làm chủ được đổi mới, giáo dục Thủ đô mới đạt được sự chuyển biến bền vững. Tự chủ nhà trường, đổi mới tư duy, tăng trách nhiệm giải trình, đẩy mạnh chuyển đổi số và bồi dưỡng đội ngũ, đó là con đường để Hà Nội thực hiện đúng tinh thần mà Nghị quyết số 71-NQ/TW đặt ra: Tạo đột phá trong phát triển giáo dục và đào tạo, góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong thời kỳ mới.

Tiến sĩ, Nhà giáo ưu tú Nguyễn Tùng Lâm