Bất cập trong quản lý họ, hụi: Khi luật chưa theo kịp thực tiễn (Bài 2) - Những 'lỗ hổng' pháp lý cần khắc phục

Một góc xã Hoằng Phong (Hoằng Hóa) - địa phương đã từng xảy ra vụ vỡ hụi khiến nhiều gia đình mất khoản tiền lớn tích góp. (Ảnh minh họa)

Thiếu cơ chế kiểm soát chủ hụi

Pháp luật vốn không cấm hình thức chơi hụi, góp hụi. Điều 471 Bộ luật Dân sự 2015 quy định: Họ, hụi, biêu, phường là hình thức giao dịch về tài sản theo tập quán trên cơ sở thỏa thuận của một nhóm người tập hợp nhau lại cùng định ra số người, thời gian, số tiền hoặc tài sản khác, thể thức góp, lĩnh họ và quyền, nghĩa vụ của các thành viên. Việc tổ chức họ nhằm mục đích tương trợ trong Nhân dân được thực hiện theo quy định của pháp luật. Trường hợp việc tổ chức họ có lãi thì mức lãi suất phải tuân theo quy định; nghiêm cấm việc tổ chức họ dưới hình thức cho vay nặng lãi.

Nghị định số 19/2019/NĐ-CP, ngày 19/2/2019 về họ, hụi, biêu, phường cũng đã quy định cụ thể về nguyên tắc tổ chức hụi; điều kiện làm thành viên, chủ hụi; gia nhập, rút khỏi hụi; văn bản thỏa thuận về hụi; thứ tự lĩnh, lãi suất; quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm pháp lý của thành viên, chủ hụi.

Tuy nhiên, nhiều người dân tham gia họ, hụi với tâm lý tương hỗ, tin tưởng nhau, có thói quen nể nang, không chủ động quan tâm, tìm hiểu các quy định của pháp luật; việc tham gia chủ yếu dựa vào uy tín và thân quen nên giao kết qua lời nói hoặc ghi chép đơn giản, không xác lập đầy đủ các thỏa thuận về quyền và nghĩa vụ của các bên khi tham gia dây hụi nên một bộ phận chủ hụi đã lợi dụng lòng tin, hiểu biết pháp luật chưa đầy đủ của người tham gia hụi để vi phạm thỏa thuận, thậm chí là lừa đảo, chiếm dụng tiền của người dân.

Theo số liệu tổng hợp sơ bộ tại báo cáo sơ kết thực hiện Nghị định số 19/2019/NĐ-CP của Chính phủ về họ, hụi, biêu, phường của UBND tỉnh, tính đến cuối tháng 9/2024 toàn tỉnh có 103 dây họ được đăng ký chính thức, thì đã xảy ra tới 101 vụ tranh chấp khởi kiện dân sự tại tòa án. Điều đáng nói, chỉ có 3 vụ bị xử phạt hành chính, cho thấy phần lớn hoạt động họ, hụi đang diễn ra “ngầm”, vượt tầm kiểm soát của cơ quan quản lý Nhà nước.

Tìm hiểu thực tế tại cơ sở, ông Nguyễn Sỹ Hiệp, Chủ tịch UBND xã Hoằng Phong (Hoằng Hóa) cho rằng: Địa phương thường xuyên tuyên truyền, khuyến cáo người dân nâng cao cảnh giác trong việc chơi họ, hụi nhưng nhận thức của người dân về vấn đề này chưa cao, vẫn thường góp tiền chơi hụi theo thói quen, truyền tai nhau. Nghị định số 19/2019/NĐ-CP quy định chủ họ, hụi phải thông báo bằng văn bản cho UBND cấp xã nơi cư trú về việc tổ chức dây họ, hụi có giá trị các phần hụi tại một kỳ mở họ từ 100 triệu đồng trở lên; tổ chức từ 2 dây họ, hụi trở lên. Tuy nhiên, trên thực tế, phần lớn các dây họ, hụi đều hoạt động trên cơ sở thỏa thuận ngầm với nhau tại mỗi kỳ mở hụi, thậm chí họ còn chia nhỏ các dây hụi, mỗi dây dưới 100 triệu đồng để tránh nghĩa vụ thông báo cho UBND cấp xã. Vì thế, UBND xã rất khó nắm bắt được, chỉ khi xảy ra vỡ hụi, chúng tôi mới biết số tiền của người dân đã góp hụi là bao nhiêu”.

"Trong Nghị định 19/2019/NĐ-CP cũng không giới hạn số lượng dây hụi một người được làm chủ, cũng không yêu cầu chứng minh năng lực tài chính. Đây là lỗ hổng để nhiều cá nhân làm chủ 4 - 5 dây hụi cùng lúc, tổng số tiền lên đến hàng chục tỷ đồng mà không có bất kỳ đảm bảo tài chính nào. Và, khi chủ hụi mất khả năng thanh toán sẽ kéo theo phản ứng dây chuyền, tác động xấu đến người tham gia và công tác quản lý về an ninh trật tự tại địa phương" - ông Nguyễn Sỹ Hiệp, Chủ tịch UBND xã Hoằng Phong nói.

Mặt khác, tại khoản 3, 4 Điều 28 của Nghị định số 19/2019/NĐ-CP quy định: UBND các cấp có trách nhiệm tổng hợp tình hình, diễn biến quan hệ về họ, hụi ở địa phương khi có yêu cầu của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền. Tuy nhiên, quy định này còn chung chung vì phụ thuộc vào người thông báo là các chủ hụi, mà chưa quy định cụ thể hóa các biện pháp, phương thức để cơ quan Nhà nước chủ động tiếp nhận thông báo, đảm bảo việc tổng hợp, theo dõi chính xác, kịp thời. Mặt khác, đối với các dây hụi không thuộc 2 trường hợp chủ hụi phải thông báo cho UBND cấp xã thì cũng khó có cơ sở để thống kê, tổng hợp đầy đủ.

Tại TP Thanh Hóa, thời gian qua cũng xảy ra nhiều vụ việc tranh chấp liên quan đến hụi, họ. Theo ông Đỗ Việt Anh, Phó Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân TP Thanh Hóa, qua công tác kiểm sát việc thụ lý, giải quyết vụ án dân sự về “Tranh chấp hụi, họ, biêu, phường”, Viện Kiểm sát Nhân dân TP Thanh Hóa nhận thấy thời gian vừa qua đã xảy ra nhiều vụ án phức tạp trên địa bàn, số lượng vụ án có quan hệ tranh chấp này đang tiếp tục có chiều hướng gia tăng. Chỉ tính riêng trong năm 2024, trên địa bàn thành phố đã xảy ra 36 vụ án về “Tranh chấp họ, hụi, biêu, phường”, trong đó tại phường Quảng Cát xảy ra 27 vụ, tại phường Long Anh xảy ra 9 vụ. Nguyên nhân xảy ra các vụ tranh chấp trên là do sự hiểu biết và chấp hành quy định pháp luật của chủ hụi và hụi viên còn nhiều hạn chế. Các chủ hụi tổ chức chơi nhiều dây hụi cùng một lúc với số tiền lớn nhưng không thông báo cho chính quyền địa phương nơi cư trú để quản lý, theo dõi. Phần lớn việc thỏa thuận mở hụi, kết hụi, giao nhận tiền hụi giữa chủ hụi và các hụi viên thường là thỏa thuận miệng dựa trên uy tín, tin tưởng lẫn nhau, không lập hợp đồng, sổ sách, chứng từ, ghi chép theo dõi rõ ràng.

Ông Đỗ Việt Anh, Phó Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân TP Thanh Hóa cho biết thêm: Mặc dù tập quán truyền thống về hụi, họ và quan điểm, chính sách xuyên suốt của Nhà nước ta là ghi nhận quan hệ về hụi, họ, song quá trình phát triển đời sống xã hội cho thấy có nhiều trường hợp đã phát sinh biến tướng, lợi dụng việc chơi hụi họ để cho vay lãi nặng, lừa đảo, chiếm đoạt tài sản... Trước thực trạng trên, Viện Kiểm sát Nhân dân TP Thanh Hóa đã có văn bản kiến nghị UBND TP Thanh Hóa có biện pháp khắc phục, xử lý và phòng ngừa vi phạm pháp luật trong hoạt động hụi, họ trên địa bàn thành phố.

Cần những giải pháp toàn diện

Trước thực trạng trên, lãnh đạo các địa phương cũng như cơ quan chức năng đề xuất nhiều giải pháp mang tính hệ thống theo hướng tăng cường quản lý Nhà nước, đặc biệt là quy định về điều kiện của chủ hụi và trách nhiệm của chính quyền địa phương.

Ảnh minh họa

Được biết tại TP Thanh Hóa, ngày 15/2/2025, Chủ tịch UBND TP Thanh Hóa đã phải ban hành công văn về việc khắc phục, phòng ngừa vi phạm pháp luật trong hoạt động hụi, họ, biêu, phường. Theo đó, UBND TP Thanh Hóa yêu cầu các phòng, ban, đơn vị quán triệt đến toàn thể cán bộ, công chức, viên chức, người lao động nghiêm túc chấp hành pháp luật về hụi, họ nhằm nâng cao nhận thức về tổ chức và hoạt động góp hụi. Bên cạnh việc tăng cường phổ biến quy định của Chính phủ về hụi, họ, Chủ tịch UBND TP Thanh Hóa yêu cầu UBND các phường, xã thực hiện nghiêm việc tiếp nhận, thống kê thông tin về hụi, họ phát sinh trên địa bàn; đôn đốc nhắc nhở các chủ hụi, thành viên dây hụi gửi thông báo tổ chức dây hụi cho UBND phường, xã; theo dõi, nắm chắc tình hình, diễn biến quan hệ hụi, họ tại các phố, thôn để có giải pháp chặt chẽ, không để xảy ra vỡ hụi, giật hụi tại địa phương.

Thực tế, về nguyên tắc, hoạt động họ, hụi, biêu, phường là quan hệ dân sự, Nhà nước không có thẩm quyền can thiệp đối với các giao dịch dân sự, trừ trường hợp giao dịch có vi phạm, lạm dụng, trá hình để cho vay nặng lãi hoặc giải quyết khởi kiện tranh chấp dân sự tại tòa án. Do chính quyền địa phương không có chức năng thanh tra, kiểm tra, giám sát để phát hiện sớm hành vi vi phạm. Các vi phạm được phát hiện thông qua tố giác của công dân bị mất tiền hoặc do lực lượng công an thực hiện trên cơ sở đấu tranh với các hành vi lạm dụng hoạt động họ, hụi để cho vay nặng lãi hoặc các biến tướng vi phạm khác. Do đó, vai trò của Nhà nước đối với hoạt động này chủ yếu thực hiện thông qua việc thống kê, báo cáo, tuyên truyền, phát hiện và xử lý khi có vi phạm. Chính vì vậy, nhiều ý kiến cho rằng, cần nghiên cứu bổ sung, hoàn thiện các quy định của pháp luật theo hướng điều chỉnh đầy đủ các quan hệ xã hội về hụi, biêu, phường mà thực tiễn đặt ra.

Luật sư Vũ Văn Trà, Công ty Luật TNHH Sơn Trà thuộc Đoàn Luật sư tỉnh Thanh Hóa cho rằng: "Thực tế ở các địa phương hiện nay, các hoạt động họ, hụi thường bị biến tướng thành các hoạt động huy động vốn trái pháp luật với nhiều rủi ro pháp lý. Để có thể xử lý được các vụ việc vỡ họ, hụi thì cần phải xem xét một cách toàn diện các yếu tố: Trong trường hợp chủ họ, hụi có hành vi, thủ đoạn gian dối hoặc bỏ trốn để chiếm đoạt tài sản hoặc đến thời hạn trả lại tài sản mặc dù có điều kiện, khả năng nhưng cố tình không trả hoặc đã sử dụng tài sản đó vào mục đích bất hợp pháp dẫn đến không có khả năng trả lại tài sản thì có thể bị xem xét khởi tố theo quy định tại Điều 174, Điều 175 Bộ luật Hình sự hiện hành về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản hoặc tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Trường hợp không có đủ các yếu tố cấu thành tội phạm hình sự thì chỉ có thể giải quyết các vụ việc vỡ họ, hụi theo pháp luật về dân sự. Tuy nhiên, qua thực tế cho thấy trong các vụ vỡ họ, hụi rất ít trường hợp chủ họ, hụi bị xử lý hình sự. Nhiều chủ họ, hụi còn có hành vi đối phó như: Âm thầm tẩu tán tài sản, chuyển quyền sở hữu cho người thân trước khi tuyên bố vỡ họ, hụi, vỡ nợ, để rồi sau đó, họ sẵn sàng ghi giấy thừa nhận nợ, không cần bỏ trốn khỏi địa phương... Chính vì vậy, để phòng ngừa vi phạm pháp luật xung quanh lĩnh vực này, cần phải quy định về điều kiện hoạt động của các chủ họ, hụi, thẩm định năng lực tài chính của chủ họ, hụi trước khi cho phép tổ chức hoạt động; có cơ chế để kiểm soát việc tham gia làm nhiều chủ họ, hụi của một người, đảm bảo tính thanh khoản trong các giao dịch (yêu cầu chứng minh khả năng tài chính, điều kiện kinh tế, chấp hành sự giám sát của cơ quan chức năng và thành viên dây họ).

Bên cạnh đó, cần phải có quy định giới hạn số lượng dây họ, hụi được phép tổ chức để tránh tình trạng huy động vốn quá mức cho phép; quy định cụ thể về giới hạn số lượng thành viên tham gia dây họ, hụi. Trên thực tế, một chủ họ, hụi có thể tổ chức nhiều dây họ, hụi khác nhau với số lượng thành viên quá đông, tạo nên mạng lưới chồng chéo, khó kiểm soát, khi vỡ họ, hụi tạo phản ứng dây chuyền, gây hậu quả lớn, khó khắc phục và ảnh hưởng đến an ninh, trật tự xã hội của địa phương".

Một trong những nguyên nhân khiến việc tham gia hụi, họ của người dân phát triển không đúng hướng là do công tác quản lý lỏng lẻo, để những người tham gia họ, hụi tự do hoạt động, Nhà nước chỉ can thiệp khi có các vụ án hình sự. Vì bản chất của họ có lãi là hoạt động tín dụng nên cần xem xét, hướng dẫn thực hiện rõ hơn các nội dung về quản lý Nhà nước trong hoạt động này để xem xét các chủ thể có đủ điều kiện tổ chức hụi họ hay không; đồng thời cũng xác định được rõ trách nhiệm của chính quyền địa phương đối với hoạt động này. Đơn cử, để công tác thống kê, báo cáo, theo dõi hoạt động hụi, họ trên địa bàn bảo đảm chính xác, hiệu quả thì cần mẫu hóa các nội dung tổng hợp, trách nhiệm cụ thể trong việc phối hợp theo dõi, nắm bắt tình hình của trưởng thôn, phố, bản, các tổ chức đoàn thể ở cơ sở. Đồng thời, tăng thẩm quyền cho chính quyền địa phương trong việc thanh tra, kiểm tra hoạt động họ, hụi trên địa bàn.

Bên cạnh việc tăng cường công tác quản lý, cần thêm chế tài mạnh đối với hành vi vi phạm để tạo sự răn đe và tính nghiêm minh của pháp luật. Hiện tại, tại khoản 2 Điều 16 Nghị định số 144/2021/NĐ-CP ngày 31/12/2021 của Chính phủ (quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực an ninh trật tự, an toàn xã hội; phòng, chống tệ nạn xã hội; phòng cháy, chữa cháy; cứu nạn, cứu hộ; phòng chống bạo lực gia đình) quy định chế tài xử phạt đối với hành vi không thông báo cho UBND cấp xã nơi cư trú về việc tổ chức từ 2 dây họ trở lên; tổ chức dây họ có giá trị các phần họ tại một kỳ mở họ từ 100.000.000 đồng trở lên, với khung tiền phạt từ 5 - 10 triệu đồng là quá thấp, chưa đủ sức răn đe. Do vậy, cần bổ sung quy định chế tài xử phạt đối với các hành vi thông báo cho UBND cấp xã nơi cư trú trong các trường hợp nêu trên nhưng không đầy đủ hoặc thông báo sai.

Mặc dù họ, hụi là quan hệ dân sự nhưng với những hệ lụy nghiêm trọng đã và đang xảy ra, việc hoàn thiện khung pháp lý là yêu cầu cấp thiết. Chỉ khi có cơ chế quản lý chặt chẽ, minh bạch, hoạt động này mới thực sự phát huy được vai trò tương hỗ trong cộng đồng như bản chất vốn có của nó. Và, trước khi cơ chế quản lý được sửa đổi, chặt chẽ hơn, cơ quan công an khuyến cáo người dân nên chọn lựa các hình thức đầu tư, tiết kiệm, tích góp phù hợp, an toàn. Nếu chọn hình thức chơi họ, hụi thì phải hết sức cân nhắc và thận trọng trong việc lựa chọn chủ hụi. Đồng thời, phải nắm vững các quy định của pháp luật liên quan đến chơi hụi, góp vốn, để vừa đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của mình, vừa phòng tránh rủi ro.

Dung Hương