Bảo tồn và phát huy di sản then trong đời sống đương đại

Gắn bó đặc biệt trong đời sống

Ké quả tàng nghìn tiếng lượn then/Mùa lườn táng piếu pồn báo ón… Câu tục ngữ của người Tày, Nùng (nghĩa là: Người già qua đường nghe tiếng lượn then/ Về nhà như biến thành trai trẻ...) thể hiện then gắn bó đặc biệt trong đời sống. Từ rất xa xưa, then đã sinh ra và tồn tại tự nhiên trong đời sống xã hội của người Tày, Nùng, Thái. Đồng bào thường sử dụng then vào các dịp về nhà mới, mừng thượng thọ, ngày cưới, cúng mụ, giải hạn, cầu duyên, cấp sắc…

Nghệ nhân trình diễn di sản then trên sân khấu ở Paris, Pháp. Ảnh: XB

Người Tày, Nùng, Thái có quan niệm con người và vạn vật đều có thân xác và hồn vía, then là hình thức tín ngưỡng quan trọng kết nối hai yếu tố này, gắn liền với đời sống con người từ khi sinh ra cho đến khi khuất bóng. Trong mỗi lễ then, thầy then kể chuyện về quá trình đưa đoàn quân then đi dâng lễ vật lên các cửa thần linh. Nào là chuyện nàng Hương, chuyện tiên nữ trên trời, chuyện phu lái đò, chợ Tam Quang, chuyện làng… Chuyện cứ diễn ra trên suốt chặng đường then đem lễ vật dâng lên các cửa thần linh, mỗi câu chuyện phản ánh một sự việc, mảnh đời vừa huyễn hoặc vừa gần gũi.

Mấy chục năm gắn bó với nghi lễ, điệu then, Nghệ nhân Ưu tú Chu Thị Hồng Vân, Bắc Ninh, chia sẻ trong đời sống hằng ngày của người Tày, Nùng, Thái, những âm thanh của đàn tính, tiếng sóc nhạc đã ăn vào tâm thức bao thế hệ. Đó không chỉ là nghệ thuật mà còn là nghi lễ thiêng liêng.

“Các nghi lễ then tập hợp rất nhiều người đến xem và tham gia phụ việc. Có khi chính họ say trong lời ca, tiếng đàn tính. Mọi người chăm chú nghe các câu chuyện được thể hiện qua lời hát của thầy then và thấy được lịch sử dân tộc mình trong đó. Sau mỗi nghi lễ là những niềm vui thỏa nguyện cả về tâm linh và sự thưởng thức văn hóa”, Nghệ nhân Ưu tú Chu Thị Hồng Vân nói.

Mở ra những hướng đi mới

Không chỉ mang giá trị tín ngưỡng ăn sâu vào đời sống, trở thành tập tục trong sinh hoạt cộng đồng, thực hành then của người Tày, Nùng, Thái còn lưu giữ rất nhiều hình thức nghệ thuật khác như âm nhạc, múa, dân ca, mỹ thuật có nội dung phản ánh đời sống nhân dân trong các thời kỳ lịch sử. Đây có thể coi là kho tàng văn hóa dân gian vô giá, giúp chúng ta tìm hiểu và nghiên cứu về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật và tâm lý tộc người… Có điều, khi đời sống ngày càng hiện đại, các giá trị này càng đứng trước thách thức lớn, do môi trường diễn xướng truyền thống thu hẹp và lớp nghệ nhân trình diễn ngày càng mai một.

Một trong những thay đổi lớn nhất của then trong thời đại số là sự mở rộng không gian thực hành, lan tỏa giá trị rộng lớn. Nguồn: BTQ

Trước thực trạng trên, câu chuyện bảo tồn then không còn giới hạn trong việc trao truyền theo lối cũ mà đang mở ra những hướng đi mới. Nghệ sĩ Xuân Bách, Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Việt Bắc lâu nay luôn đau đáu phát huy giá trị di sản then. Một mặt anh đi sâu nghiên cứu, sưu tầm, phục dựng và đổi mới cách tiếp cận để đưa hát then, đàn tính đến gần hơn với người trẻ. Mặt khác, anh cùng các nghệ nhân đưa then lên sân khấu, tham gia chương trình biểu diễn trong nước và quốc tế.

“Lan tỏa giá trị của then là đưa những điều tốt đẹp, dễ đi vào lòng người để chúng ta cùng bè bạn khắp bốn phương biết được những điều đặc sắc của hát then. Chính vì thế, then mới bay cao, bay xa khắp mọi miền và để các thế hệ gìn giữ, bảo tồn”, nghệ sĩ Xuân Bách nói.

Khi Thực hành then được UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại ngày 12/12/2019 đã mở ra cơ hội để then hòa vào dòng chảy cuộc sống đương đại. Đặc biệt, Luật Di sản Văn hóa năm 2024 cũng đã quy định về nguyên tắc quản lý, ưu tiên bố trí ngân sách nhà nước cho hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa của cộng đồng các dân tộc thiểu số, miền núi. Đây là cơ sở cho các tỉnh như Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Lai Châu... nơi có đông đồng bào Tày, Nùng, Thái sinh sống có những giải pháp bảo tồn, phát huy di sản then.

Từ đây, việc phát triển then mới và then cổ tồn tại song hành, bổ sung cho nhau, vừa bảo tồn, vừa quảng bá văn hóa dân tộc. Then được đưa vào trường học, biểu diễn ở cơ quan, khu du lịch, lễ hội... Đặc biệt, một trong những thay đổi của then trong thời đại số là sự mở rộng không gian thực hành, từ không gian thiêng của nghi lễ, bước lên không gian mạng, tạo ra sự lan tỏa giá trị rộng lớn.

Như nghệ nhân trẻ Nguyễn Văn Hữu, xã Bắc Quang, tỉnh Tuyên Quang, sinh ra trong gia đình có truyền thống văn hóa Tày, được trao truyền từ cha và các nghệ nhân lão thành, anh đã tận dụng các nền tảng số để đăng tải các video biểu diễn đàn tính, hát then. Kênh Youtube Xuân Hữu đàn tính hiện có hơn 50 nghìn lượt theo dõi, kênh TikTok cũng có hơn 12 nghìn lượt theo dõi. Các video của Xuân Hữu đều gắn với cảnh sắc núi rừng, đồng bào dân tộc, lời hát then, đàn tính… thu hút hàng chục nghìn lượt xem và bình luận, chia sẻ…

“Trong các video, tôi đều giữ nguyên cái gốc của then nhưng chọn cách kể theo lối hiện đại, dễ tiếp nhận. Sân khấu hóa hay nền tảng số không thay thế được không gian diễn xướng truyền thống nhưng tôi tin rằng đó vẫn là một công cụ hữu ích để di sản then đến được với nhiều người”, nghệ nhân Nguyễn Văn Hữu tự hào.

(Vụ Pháp chế - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp thực hiện)

Thái Minh