Bài 1: Nạn nhân bị dẫn dắt vào mê hồn trận như thế nào?

Liên tiếp các vụ "bắt cóc online"

Cho đến nay, số tiền 4 tỷ đồng bị chiếm đoạt trong vụ nam sinh ở Hà Nội tuần qua được ghi nhận là mức cao kỷ lục trong một vụ lừa đảo "bắt cóc online". Điều này cho thấy tình trạng ngày càng đáng báo động của kiểu lừa đảo này với số tiền nạn nhân bị chiếm đoạt qua các vụ việc bị phát hiện cứ tăng dần từ khoảng 300 đến 600 triệu đồng, rồi vượt mức 1 tỷ và trong vụ mới nhất lên đến 4 tỷ đồng. Cách đây vài ngày, thanh niên này nhận được cuộc gọi của một người tự xưng là "cán bộ công an" thông báo có liên quan đến việc rửa tiền của tội phạm. Sau một chuỗi thao túng tâm lý nhiều kiểu khác nhau, các "cán bộ công an" yêu cầu nam sinh lấy tài sản trong nhà chuyển cho "cơ quan điều tra" để chứng minh vô tội. Nạn nhân đã lấy gần 30 lượng vàng trong két của gia đình mang đi bán được khoảng 4 tỷ đồng rồi chuyển hết cho kẻ lừa đảo.

Đây là thủ đoạn không mới, nhưng một số sinh viên, học sinh vẫn sa bẫy. Trước đó, tại Hà Nội, một nữ sinh 15 tuổi bị đe dọa bắt giữ do liên quan đến án ma túy. "Công an" giả mạo hướng dẫn em phá két sắt của gia đình lấy 130 triệu đồng và 18 chỉ vàng. Rạng sáng 25/10, lực lượng Công an đã kịp thời giải cứu và thu hồi tài sản chỉ vài giờ sau khi nhận được tin báo từ gia đình. Trước đó, vào giữa tháng 10/2025, một học sinh lớp 11 tại Cao Bằng cũng bị lừa với thủ đoạn tương tự, đã mua búa về phá két sắt của gia đình, lấy vàng đem đi bán. May mắn là gia đình đã kịp trình báo, lực lượng Công an đã kịp thời tìm thấy khi học sinh này chưa kịp bán vàng.

Câu hỏi đặt ra là bọn lừa đảo đã làm cách nào khiến các nạn nhân răm rắp làm theo như vậy, trong khi sự việc diễn ra nhìn có vẻ rất bất hợp lý, không theo logic thông thường. Các nạn nhân đã bị dẫn dắt sa vào mê hồn trận không còn biết đâu là lối ra như thế nào? Qua các tài liệu chuyên ngành tâm lý, lời khai của nạn nhân và thông tin từ báo chí, có thể thấy thủ thuật thao túng tâm lý được bọn lừa đảo sử dụng thường là "gaslighting", dùng để dẫn dắt khiến nạn nhân trở nên sợ hãi, nghi ngờ và dần mất niềm tin vào bản thân.

Rất nhiều nạn nhân của "bắt cóc online" là giới trẻ

Gaslighting là gì, nguy hiểm ra sao?

Theo định nghĩa của Hiệp hội Tâm lý học Mỹ (APA), "gaslighting" là sử dụng những thông tin sai trái, thiếu chính xác để thao túng tâm người khác. Quá trình thao túng này diễn ra một cách âm thầm, chậm rãi và khó nhận biết. Thuật ngữ này bắt đầu được sử dụng từ thập niên 1960 dùng để mô tả hành động lạm dụng nhận thức nạn nhân. Thuật ngữ "gaslighting" được dùng rộng rãi trong nghiên cứu tâm lý và tâm lý trị liệu. Nó bắt nguồn từ vở kịch Gaslight năm 1938, nói về hành vi bạo hành tâm lý có hệ thống của nhân vật Jack đối với người vợ Bella. Jack cố gắng thuyết phục mọi người và chính vợ mình rằng cô bị điên, bằng cách thay đổi vị trí đồ đạc trong nhà rồi khăng khăng rằng cô nhớ nhầm hoặc trí nhớ của cô có vấn đề.

Không phải ngẫu nhiên khi từ điển Mỹ Merriam-Webster chọn gaslighting là "từ của năm 2022" do số lượt tìm kiếm tăng vọt, điều này cũng tương đồng với tình trạng gia tăng lừa đảo qua thao túng tâm lý ở giai đoạn hậu đại dịch Covid-19. Trong thực tế, gaslighting đã được bọn lừa đảo sử dụng để lạm dụng tâm lý hoặc cảm xúc bằng cách sử dụng thông tin bị bóp méo, thiếu sự thật khiến nạn nhân ban đầu lo lắng, bối rối rồi dẫn đến nghi ngờ suy nghĩ, giá trị, trí nhớ, óc phán đoán của mình và mất dần đi cảm nhận về thực tế. Hành vi gaslighting còn có thể kể đến như dùng những từ ngữ có tính chất tiêu cực, tổn thương với nạn nhân, phủ nhận sự việc đã từng xảy ra hay dựng chuyện. Thậm chí, có nạn nhân còn tự trách bản thân và cảm thấy tội lỗi vì họ có suy nghĩ nghi ngờ đối tượng đang thao túng họ.

Nam sinh viên tự giam mình trong nhà nghỉ vì nghe theo lời đối tượng lừa đảo

Gaslighting không phải là một hành động đơn lẻ mà là quá trình dần dần, lặp lại để phá vỡ sự tự tin của nạn nhân. Kẻ thao túng sử dụng các chiến lược như cung cấp thông tin sai lệch và phủ nhận sự thật. Trong lừa đảo trực tuyến, gaslighting được sử dụng để duy trì kiểm soát nạn nhân. Khi giả mạo công an, bọn lừa đảo thường hù dọa nạn nhân đang bị theo dõi, không được nói với ai, đừng tin ai khác ngoài "công an online" để làm nạn nhân nghi ngờ gia đình hoặc cơ quan Công an thật.

Chúng liên tục đưa ra dữ liệu giả, sau đó phủ nhận những gì nạn nhân nhớ hoặc thấy, khiến nạn nhân tự hỏi "Có phải mình sai không?". Ví dụ, kẻ lừa đảo có thể nói với học sinh đang bị lừa: "Em đã đồng ý chuyển tiền rồi mà, sao giờ lại không chịu?" dù nạn nhân chưa từng làm vậy. Cô lập nạn nhân bằng cách hù dọa không cho nạn nhân báo với người khác. Đây là "bài tủ" trong "bắt cóc online", nạn nhân bị khống chế cắt liên lạc hoàn toàn với bạn bè, người thân để phụ thuộc hoàn toàn vào kẻ thao túng.

Do đâu thao túng tâm lý lừa đảo thành công?

Các vụ lừa đảo "bắt cóc online" thường kết hợp nhiều lớp thao túng và thành công chủ yếu nhờ khai thác điểm yếu tâm lý, đặc biệt với người trẻ tuổi, thiếu kinh nghiệm sống như học sinh, sinh viên. Lừa đảo không chỉ dựa vào công nghệ mà chủ yếu khai thác các điểm yếu tâm lý con người, biến nạn nhân thành người tham gia tích cực vào quá trình bị lừa.

Một trong những kỹ thuật phổ biến nhất là giả mạo cơ quan Nhà nước khiến nạn nhân tuân thủ mà không nghi ngờ. Con người có xu hướng bản năng tuân lệnh các biểu tượng quyền lực như Chính phủ, cơ quan Công an, Thuế, Viện kiểm sát... Bọn lừa đảo giả dạng cơ quan Nhà nước hù dọa nạn nhân liên quan đến tội phạm, yêu cầu chuyển tiền để "chứng minh vô tội".

Một nữ sinh được Công an giải cứu sau thời gian bị bọn "bắt cóc online" thao túng

Song song đó là thủ thuật tạo áp lực thời gian để ngăn nạn nhân suy nghĩ logic hoặc tham khảo ý kiến người khác. Khi bị đặt vào tình thế gấp rút (chẳng hạn như chỉ còn 1 - 2 giờ là hết thời hạn đăng ký nhận học bổng du học), não bộ sẽ kích hoạt chế độ ưu tiên hành động hơn là phân tích đúng sai theo lý lẽ thông thường.

Một kỹ thuật khác thường thấy trong kịch bản lừa đảo là khai thác cảm xúc. Cảm xúc quá mạnh là chìa khóa để bỏ qua lý trí, kẻ lừa đảo thường khống chế bằng cách khiến cho nạn nhân sợ hãi đến tê liệt ý thức phản kháng qua đe dọa như bắt giam khẩn cấp họ và người thân trong gia đình để điều tra. Một thủ thuật thao túng khác là lợi dụng sự phức tạp để gây nhầm lẫn cho nạn nhân. Kẻ lừa đảo dùng những ngữ phức tạp, chuyên môn để ngăn nạn nhân đặt câu hỏi. Điều này gây quá tải suy nghĩ khiến nạn nhân dễ chấp nhận làm theo kẻ thao túng hơn.

Có thể thấy, các kỹ thuật trên thường được các trung tâm lừa đảo kết hợp nhuần nhuyễn, tạo hiệu ứng dẫn dắt ngày càng mạnh khiến nạn nhân mất kiểm soát. Để tự bảo vệ mình, các bạn trẻ cần nhớ phải luôn xác minh thông tin, không để rơi vào tình trạng bị gây áp lực buộc phải hành động. Nhận thức là vũ khí đề kháng lừa đảo mạnh nhất vì kẻ lừa đảo chỉ thành công khi chúng ta để cảm xúc dẫn dắt và sa vào mê hồn trận.

(Còn tiếp...)

TÂN PHONG