Anh muốn giảm xét xử bằng bồi thẩm đoàn, tại sao?

Ngày 2-12, Bộ trưởng Tư pháp Anh David Lammy đã trình đề xuất giới hạn quyền được xét xử bằng bồi thẩm đoàn ở Anh và xứ Wales.

Theo đề xuất mà ông Lammy trình bày trước quốc hội, chỉ những bị cáo của tội hiếp dâm, giết người hoặc ngộ sát, hoặc những vụ án đáp ứng tiêu chí “lợi ích công” đã được xác định, mới được xét xử bằng bồi thẩm đoàn, theo kênh Al Jazeera.

Bộ trưởng Tư pháp Anh David Lammy. Ảnh: AFP

Chính phủ đang đề xuất gì?

Theo đề xuất, các vụ án hình sự có mức án tối đa 3 năm, cùng với những vụ gian lận và tài chính phức tạp, sẽ được xét xử không có bồi thẩm đoàn. Những tội nghiêm trọng như hiếp dâm, giết người và ngộ sát vẫn sẽ do bồi thẩm đoàn xét xử.

Một bản ghi nhớ của Bộ Tư pháp được lưu hành trong nội bộ chính phủ tuần trước từng gợi ý rằng ông Lammy sẽ đi xa hơn những gì được công bố, bằng cách chỉ cho phép xét xử bằng bồi thẩm đoàn đối với các vụ “lợi ích công” có khả năng dẫn tới án tù trên 5 năm.

Tuy nhiên, sau làn sóng phản đối từ các thành viên Nội các và giới pháp lý, ông Lammy được cho là đã giảm bớt phạm vi cải tổ dự kiến.

Dù vậy, đây vẫn là thay đổi so với quan điểm trước đây của ông Lammy. 5 năm trước, trong một bài đăng trên mạng xã hội, ông viết: “Xét xử là nền tảng của thiết chế dân chủ. Xét xử hình sự không có bồi thẩm đoàn là một ý tưởng tồi”.

Nguyên nhân dẫn tới cải cách

Các cải tổ được đưa ra sau kết quả rà soát hệ thống tòa hình sự do cựu thẩm phán Brian Leveson thực hiện vào tháng 7. Chính phủ đặt hàng cuộc rà soát này vì tình trạng tồn đọng nghiêm trọng các vụ án hình sự.

Số liệu của Bộ Tư pháp Anh cho thấy lượng án hình sự tồn đọng là 78.329 vụ vào cuối tháng 6, cao hơn 10% so với cùng kỳ năm trước. Thời gian giải quyết trung bình của các vụ cũng tăng 10% - từ 153 lên 168 ngày - kể từ năm 2024.

Tình trạng tồn đọng này chủ yếu do hai nguyên nhân: sự dồn ứ từ đại dịch COVID-19 và nhiều năm thiếu đầu tư cho hệ thống tòa án.

Ông Leveson khuyến nghị chính phủ chấm dứt xét xử bằng bồi thẩm đoàn đối với một số tội nghiêm trọng, có thể thay thế bằng mô hình để một thẩm phán hoặc hai thẩm phán cấp sơ thẩm cùng xét xử mà không làm tổn hại “quyền được xét xử công bằng”.

Ông Lammy từng mô tả tình trạng tồn đọng này là một “khủng hoảng tòa án” và cảnh báo con số có thể tăng lên 100.000 vụ vào năm 2028 nếu không được xử lý.

Khi công bố kế hoạch cải tổ ông nói: “Tôi sẽ lập các tòa xét xử nhanh mới trong hệ thống tòa Crown, nơi một thẩm phán sẽ tự mình tuyên án đối với những vụ có hai hướng xét xử và mức án dự kiến 3 năm hoặc thấp hơn, đúng như khuyến nghị của Sir Brian Leveson”.

Các tòa mới này sẽ xét xử nhiều vụ vốn trước đây thuộc tòa Crown - nơi chuyên xử các tội nghiêm trọng - nhưng không dùng bồi thẩm đoàn. Điều đó có nghĩa là những vụ mà bị cáo chỉ đối mặt mức án tối đa 3 năm tù sẽ không còn được xét xử bằng bồi thẩm đoàn ở Anh và xứ Wales. Riêng Scotland và Bắc Ireland sẽ không áp dụng thay đổi này vì họ có hệ thống pháp luật riêng.

Lịch sử xét xử bằng bồi thẩm đoàn ở Anh

Anh muốn giảm xét xử bằng bồi thẩm đoàn, tại sao? Ảnh: Glenn Hunt/AAP

Nguồn gốc của mô hình xét xử có bồi thẩm đoàn ở Anh có thể lần ngược về Magna Carta năm 1215, văn kiện đặt nền móng cho quyền lực nghị viện. Văn kiện này quy định rằng không người tự do nào bị trừng phạt “trừ khi có phán quyết hợp pháp của những người ngang hàng hoặc theo luật của quốc gia”.

Dù điều khoản này không lập tức tạo ra mô hình bồi thẩm đoàn như ngày nay, nó khẳng định rằng quyền lực nhà nước phải được kiềm chế, và cộng đồng địa phương - tức người dân nói chung, chứ không chỉ giới được đào tạo pháp lý - phải có vai trò trong các phiên tòa.

Đến cuối Nội chiến Anh khoảng năm 1660, tính độc lập của bồi thẩm đoàn đã trở thành một trong những tấm chắn quan trọng chống lại sự cai trị tùy tiện.

Luật về Quyền của người Anh 1689 tiếp tục khẳng định quyền được xét xử bằng bồi thẩm đoàn, nhất là trong các vụ án hình sự, nhằm bảo vệ người dân khỏi sự can thiệp hay lạm quyền của nhà vua.

Khi Đế quốc Anh mở rộng, hệ thống bồi thẩm đoàn lan theo và ảnh hưởng sâu rộng đến các hệ thống tư pháp tại Mỹ, Canada, Úc, Ấn Độ và nhiều khu vực ở châu Phi và Caribe. Vì thế, mô hình Anh trở thành một trong những khuôn mẫu quan trọng nhất về thủ tục tố tụng trên thế giới.

Có quốc gia nào bãi bỏ xét xử bằng bồi thẩm đoàn?

Năm 1941, chính quyền Vichy trong thời kỳ Pháp bị Đức chiếm đóng đã thay thế bồi thẩm đoàn truyền thống bằng các tòa cours d’assises gồm chủ yếu là thẩm phán. Hệ thống này phần lớn được duy trì đến nay. Người ủng hộ cho rằng nó cho ra các phán quyết nhất quán; người phản đối lại cho rằng nó làm suy yếu vai trò của công chúng trong việc thực thi công lý.

Một số nơi từng là thuộc địa của Anh cũng đã rút khỏi mô hình bồi thẩm đoàn.

Ấn Độ bãi bỏ gần như toàn bộ mô hình xét xử hình sự có bồi thẩm đoàn sau một vụ án mạng nổi tiếng năm 1959. Trong vụ này, áp lực truyền thông và nhận định rằng bồi thẩm đoàn thiên vị đã khiến phán quyết vấp phải nhiều chỉ trích.

Singapore loại bỏ bồi thẩm đoàn từ những năm 1960-1970, cho rằng dân số nhỏ và đa ngôn ngữ khiến việc chọn bồi thẩm đoàn đại diện trở nên thiếu tin cậy. Giới chức cũng lập luận rằng các vụ thương mại phức tạp vượt quá khả năng của những người không được đào tạo pháp lý và cần có thẩm phán chuyên môn.

Malaysia đi theo hướng tương tự, bãi bỏ mô hình này vào năm 1995, với lý do khó khăn kéo dài trong việc “tuyển chọn” một nhóm bồi thẩm thật sự khách quan.

THẢO VY