'America First' trở lại: Quan hệ Mỹ- EU bước vào giai đoạn rạn nứt chưa từng có

Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố thỏa thuận thương mại với EU sau cuộc gặp với Chủ tịch Ủy ban Châu Âu Ursula von der Leyen, bên trái, vào ngày 27 tháng 7 tại Turnberry, Scotland. Ảnh: Getty Images

“Xóa sổ văn minh”: quan hệ Mỹ EU từ đối tác chiến lược sang đối trọng tư tưởng

Chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 5/12 công bố Chiến lược An ninh Quốc gia mới, văn kiện 33 trang định hình toàn bộ chính sách đối ngoại và quốc phòng trong nhiệm kỳ thứ hai của ông. Tài liệu gây chú ý khi sử dụng giọng điệu mạnh mẽ, thậm chí gây tranh cãi, đối với các đồng minh truyền thống ở Châu Âu .

Chiến lược lần này khẳng định trọng tâm “America First”, cho rằng chính sách của Mỹ sẽ được “dẫn dắt bởi điều gì mang lại lợi ích cho nước Mỹ”. Tài liệu chỉ trích mạnh mẽ các chính phủ Châu Âu, từ chính sách nhập cư, kiểm duyệt tự do ngôn luận, sự trỗi dậy của chủ nghĩa siêu quốc gia, tỷ lệ sinh thấp, cho tới sự suy yếu về kinh tế và bản sắc dân tộc.

Theo văn kiện, EU đang đối mặt “nguy cơ xóa sổ về văn minh”, và một số quốc gia “có thể không còn đủ sức mạnh kinh tế hay quân sự để tiếp tục là đồng minh đáng tin cậy của Mỹ trong hai thập kỷ tới”. Cũng theo văn kiện, Mỹ không còn xem châu Âu như một khối đồng minh mặc định mà là một “liên minh có điều kiện”: những nước muốn tiếp tục nhận hỗ trợ an ninh phải “thay đổi đường lối, đón nhận những giá trị” mà Washington cho là thiết yếu

Điều đáng chú ý là Washington công khai ủng hộ các đảng cực hữu Châu Âu, cho rằng “ảnh hưởng ngày càng tăng của các đảng yêu nước là tín hiệu tích cực”. Với nhiều thủ đô châu Âu, đây là hành động can thiệp trực tiếp vào đời sống chính trị nội bộ. Theo tờ The Guardian, Chính quyền tổng thống Mỹ Donald Trump không ngần ngại kêu gọi “nuôi dưỡng lực lượng phản kháng bên trong các quốc gia châu Âu”- tức khuyến khích các đảng dân tộc-chủ nghĩa, bài nhập cư và bài Brussels, nhằm “khôi phục bản sắc phương Tây” theo quan điểm của Mỹ. Với EU, đây là cách gọi khác của việc Washington cổ vũ lực lượng chống Brussels.

Mỹ và EU: Một liên minh, hai tầm nhìn

Theo bản NSS mới, Nhà Trắng nhấn mạnh một nguyên tắc xuyên suốt: “Mỗi quốc gia phải tự đảm bảo năng lực phòng vệ của mình, giảm phụ thuộc vào Mỹ.”

Đây được xem là bước đi tiếp nối chuỗi phát biểu cứng rắn của Tổng thống Mỹ Donald Trump trong nhiều tháng qua, từ tuyên bố rằng “Mỹ không thể tiếp tục gánh thay các đồng minh” cho đến cảnh báo NATO cần “tự chịu trách nhiệm hơn”. Bản NSS lần này cũng đánh dấu một sự dịch chuyển quan điểm rõ rệt, từ vai trò “người bảo trợ an ninh” sang “đối tác có điều kiện”.

NSS mới của chính quyền Trump dịch chuyển từ vai trò “người bảo trợ an ninh” sang “đối tác có điều kiện”. Ảnh: AFP

Bản thân việc Mỹ đề cao “chia sẻ gánh nặng quốc phòng” cho đồng minh thay vì giữ vai trò chủ đạo cũng là một cú sốc. Như phân tích từ các chuyên gia thuộc Atlantic Council, chính sách này “làm suy yếu lợi ích an ninh của chính Mỹ tại châu Âu”, vì văn kiện không thực sự giúp châu Âu nâng cao khả năng phòng thủ, mà còn mở đường cho những lực lượng dân tộc chủ nghĩa có thể làm suy yếu NATO.

Sự dịch chuyển này khiến EU lo ngại nguy cơ bị “bỏ rơi” trong bối cảnh căng thẳng với Nga. Đồng thời, ưu tiên chiến lược của Mỹ hướng mạnh vào cạnh tranh với Trung Quốc theo cách tiếp cận đơn phương, trong khi EU chỉ theo đuổi chủ trương cân bằng mềm, càng làm lộ rõ khác biệt về tư duy địa chính trị giữa hai bờ Đại Tây Dương.

Trên mặt trận kinh tế, các chính sách công nghiệp và thương mại cứng rắn của Mỹ tạo ra xung đột lợi ích trực tiếp với mô hình thương mại tự do mà EU thúc đẩy, khiến EU ngày càng coi Washington là đối thủ cạnh tranh thay vì đối tác đồng minh.

Thêm vào đó, Mỹ giảm cam kết về khí hậu và bỏ rơi vai trò dẫn dắt năng lượng xanh buộc EU phải hành động một mình trong vấn đề mà Châu Âu xem là ưu tiên sống còn.

Khi Washington ưu tiên xử lý khủng hoảng biên giới phía Nam, di cư và an ninh nội địa, châu Âu ngày càng bị đẩy xuống dưới trong danh sách lợi ích chiến lược của Mỹ. Trong bối cảnh đó, NSS mới không chỉ biểu thị khác biệt chính sách mà còn phản ánh rạn nứt mang tính cấu trúc: Mỹ lựa chọn lợi ích quốc gia trước tiên, còn EU cần một Mỹ cam kết, ổn định và ủng hộ trật tự đa phương.

Ukraine: vấn đề khác biệt chiến lược giữa Mỹ và EU

Không chỉ dừng ở vấn đề nhập cư, chiến lược mới còn cho thấy khác biệt lớn giữa Mỹ và EU trong giải quyết cuộc xung đột tại Ukraina.

Theo văn kiện, Châu Âu có “kỳ vọng phi thực tế” về khả năng kết thúc chiến tranh, các chính phủ “thiểu số, thiếu ổn định” ở châu Âu “làm sai lệch quy trình dân chủ”, Mỹ theo đuổi “ngừng bắn sớm” và “ổn định chiến lược” với Nga.

Trong khi đó, các nguồn tin ngoại giao cho hay, các lãnh đạo châu Âu lo ngại rằng Washington có thể “đổi chác lãnh thổ Ukraine” trong đàm phán ngừng bắn.

Việc Mỹ ngầm chỉ trích chính trị nội bộ châu Âu, đồng thời giảm mức độ ủng hộ Kiev, báo hiệu một cuộc tái cấu trúc trật tự an ninh châu Âu mà không có châu Âu.

Washington thay đổi và phản ứng dè dặt từ Châu Âu

Việc Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố Chiến lược An ninh Quốc gia (NSS) mới đã lập tức gây ra những đợt sóng ngầm trong quan hệ giữa Washington và các đồng minh châu Âu, vốn đã trải qua nhiều tháng căng thẳng xoay quanh chia sẻ chi phí quốc phòng, thương mại và vấn đề Ukraine. Chiến lược lần này, theo một số nhà quan sát, không chỉ là bản điều chỉnh chính sách thường niên, mà còn là dấu hiệu cho thấy sự dịch chuyển sâu sắc trong cách Mỹ định nghĩa vai trò của mình trong hệ thống an ninh phương Tây.

Từ góc độ chiến lược rộng hơn, Cato Institute (Tổ chức nghiên cứu chính sách công độc lập, phi đảng phái của Mỹ) nhìn nhận bước lùi của Mỹ khỏi bảo trợ an ninh châu Âu, dù được biện minh bằng hạn chế ngân sách và ưu tiên khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương, cũng mang theo rủi ro lớn: nếu Washington thực sự rút lực lượng và cam kết, lục địa già sẽ phải tự trang bị, dễ dẫn tới phân hóa nội bộ và bất ổn.

Phản ứng của châu Âu đối với NSS mới cũng lặp lại mô hình lo ngại nhưng thận trọng.

Một số nước EU cho rằng Washington đang “tái định nghĩa” nghĩa vụ với NATO, Pháp yêu cầu Mỹ “làm rõ cam kết” với Điều 5 của Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương. Các nhà ngoại giao châu Âu nhìn nhận tuyên bố “giảm phụ thuộc vào Mỹ” là mập mờ và “không phản ánh đúng tinh thần liên minh”. Một số đề xuất đẩy mạnh tự vệ, xem xét tăng chi tiêu quốc phòng, giảm phụ thuộc vào bảo trợ Mỹ.

Phản ứng từ Berlin thì cho thấy mức độ khó chịu rõ rệt: Đức khẳng định những vấn đề về tự do ngôn luận hay tổ chức xã hội “không cần lời khuyên từ bên ngoài”.

Khoảng cách vẫn còn rất xa

Việc Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố NSS mới được xem là nỗ lực “định vị lại” vai trò của Mỹ trong thế giới nhiều biến động, là tuyên ngôn tư tưởng về trật tự thế giới mới, nơi Mỹ không còn coi châu Âu là đối tác bình đẳng, mà là khu vực phải cải tổ theo khuôn mẫu mà Washington mong muốn.

Trong bối cảnh EU đang chịu sức ép từ di cư, kinh tế đình trệ và chia rẽ nội bộ, chiến lược của Mỹ có thể trở thành tác nhân đẩy châu Âu vào chu kỳ phân cực sâu hơn.

Tuy nhiên câu hỏi lớn nhất hiện nay không phải là thông điệp của Washington, mà là: Liệu châu Âu có thể đáp ứng những kỳ vọng mới của Mỹ, hay rạn nứt trong liên minh xuyên Đại Tây Dương này sẽ còn sâu thêm? Và liệu lục địa này có thể giữ được sự thống nhất và tự chủ chiến lược khi trụ cột quan trọng nhất của NATO đang dần tách mình khỏi hệ giá trị phương Tây truyền thống?

Nhật Lệ

Nguồn Euronews, CNN, Reuters