Âm vang tiếng đàn đá của dân tộc Xơ Đăng giữa đại ngàn Tây Nguyên

Đội nghệ nhân thôn Đăk Rô Gia biểu diễn đàn đá hòa tấu với các nhạc cụ dân tộc của người Xơ Đăng. Ảnh: Thủy Lê

“Tiếng nói của đá” hay lời thì thầm của núi rừng

Người Xơ Đăng là một trong những dân tộc thiểu số cư trú chủ yếu tại các tỉnh Kon Tum, Quảng Nam và một phần của tỉnh Gia Lai, là chủ nhân của những lễ hội đậm đà bản sắc và những bản tình ca vang vọng giữa rừng sâu. Họ sống quần tụ thành làng và mỗi gia đình là một mắt xích gắn bó chặt chẽ với tập thể. Văn hóa Xơ Đăng là sự giao hòa giữa tín ngưỡng đa thần và tinh thần gắn bó mật thiết với thiên nhiên. Trong đời sống tâm linh của họ, vạn vật đều có linh hồn, từ ngọn núi, dòng sông đến cục đá vô tri vô giác. Bởi thế, mỗi nghi lễ, mỗi lễ hội đều có sự hiện diện của cồng chiêng, điệu múa xoang và những nhạc cụ dân tộc đặc sắc, trong đó có một báu vật được xem như “tiếng nói của đá”, đó chính là cây đàn đá.

Đàn đá, hay còn gọi là “goong lu” theo cách gọi của người Xơ Đăng, là một loại nhạc cụ tự nhiên đã có tuổi đời hàng trăm, thậm chí hàng ngàn năm. Câu chuyện về cây đàn đá của người Xơ Đăng gắn liền với huyền tích của núi rừng. Tương truyền rằng, thuở xưa, khi con người còn sống chan hòa với muôn loài, thần núi đã trao cho người Xơ Đăng những phiến đá biết hát để làm cầu nối giữa con người với thần linh. Trải qua bao thế hệ, những phiến đá ấy được gìn giữ, nâng niu và truyền lại bằng những thanh âm kỳ diệu. Đàn đá của người Xơ Đăng không giống như một nhạc cụ được chế tác tinh xảo trong xưởng gỗ hay kim loại. Nó được tạo nên từ chính những phiến đá tự nhiên (những phiến đá đen, dẹt, dài ngắn khác nhau), được sắp xếp theo thang âm, đặt trên khung gỗ hoặc kê trên hai cục đá khác. Khi gõ vào từng thanh, âm thanh phát ra rất đặc biệt: có thanh thì vang như giọt nước rơi xuống đáy hang, có thanh ngân nga như tiếng gió lùa qua tán lá, có thanh lại ngân dài như lời thì thầm của núi rừng.

Người Xơ Đăng không dùng dùi cứng để gõ đàn, mà dùng gậy gỗ hoặc vỏ cây khô. Cách chơi cũng không hề đơn điệu. Có khi là độc tấu, có lúc là hòa tấu cùng cồng chiêng, đàn T’rưng và một số nhạc cụ khác... Tiếng đàn đá không đơn thuần chỉ để thưởng thức, mà được sử dụng trong các dịp đặc biệt: lễ cúng Yàng, lễ mừng lúa mới, lễ kết nghĩa, hay cả khi tiễn đưa người về với tổ tiên. Không giống như đàn đá của người Raglai hay Ê Đê thường thiên về âm sắc cao, vui tươi, đàn đá của người Xơ Đăng lại mang âm sắc trầm, dày, vang xa như tiếng vọng của lòng núi. Âm thanh ấy không chỉ là tiếng nhạc, mà còn là lời kể, là khúc tâm tình, là tiếng lòng của những con người sống giữa đại ngàn nơi mỗi chiếc lá, giọt sương cũng biết lắng nghe và thấu hiểu. Nếu như đàn đá của người Raglai ở Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa mang tính lễ nghi trang trọng, thường được trưng bày và bảo tồn trong các bảo tàng, thì đàn đá của người Xơ Đăng vẫn còn sống giữa đời thường. Nó không ngủ yên trong tủ kính mà ngân vang giữa đời sống cộng đồng, trở thành cầu nối thiêng liêng giữa con người với đất trời.

Nghệ nhân Ưu tú A Thu, ở thôn Đăk Rô Gia, xã Đăk Trăm, huyện Đăk Tô, tỉnh Kon Tum là một trong những người chơi đàn đá thành thạo nói rằng: “Tiếng đá là tiếng của rừng, của hồn người Xơ Đăng. Ai hiểu được tiếng đá, người ấy hiểu được cả núi rừng. Trong dàn nhạc truyền thống, đàn đá thường được diễn tấu cùng cồng chiêng, đàn T’rưng và một số nhạc cụ khác”. Mỗi buổi chiều, khi mặt trời ngả bóng về phía đỉnh Ngọc Linh, tiếng đàn đá lại cất lên bên bếp lửa, bên những chàng trai, cô gái xoang trong điệu múa tròn. Nó khiến người già xúc động nhớ về thuở hồng hoang, khiến người trẻ thêm yêu hơn cội nguồn.

Gìn giữ tiếng đá cho mai sau

Trong kho tàng văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam, nhạc cụ truyền thống không chỉ là phương tiện biểu đạt nghệ thuật, mà còn là kết tinh của trí tuệ, tâm hồn và đời sống tâm linh của cộng đồng. Mỗi tiếng đàn, mỗi âm thanh phát ra từ một nhạc cụ dân gian đều mang trong mình câu chuyện của đất, của người, của thiên nhiên và lịch sử. Trong thời đại hội nhập và phát triển, khi làn sóng văn hóa ngoại lai tràn vào từng bản làng, âm nhạc điện tử len lỏi đến từng nhà sàn, thì tiếng đàn đá đang đối mặt với nguy cơ bị lãng quên, không còn xuất hiện mỗi khi biểu diễn. Không nhiều người trẻ còn biết cách tìm đá, thử âm, chế tác và chơi loại nhạc cụ này.

Nghệ nhân A Thu truyền dạy cho các em nhỏ cách sử dụng đàn đá. Ảnh: Thủy Lê

Tuy nhiên, vẫn có những con người lặng lẽ góp phần gìn giữ di sản ấy. Với ngọn lửa nhiệt huyết và đam mê với âm nhạc dân tộc, nghệ nhân A Thu đã truyền dạy cho nhiều lớp trẻ tại làng về đàn đá. Thôn Đăk Rô Gia hiện có 1 đội nghệ nhân biết chơi đàn đá gồm 10 người, trong đó, có 5 em nhỏ từ 12-15 tuổi. Không chỉ dạy đánh đàn, ông còn chia sẻ kinh nghiệm tìm đá, làm đàn, hướng dẫn, dạy miễn phí cho các nghệ nhân ở các địa phương khác. Ông cho rằng, loại nhạc cụ này là nét độc đáo chung cho cả cộng đồng dân tộc vùng đất Tây Nguyên chứ không riêng gì của người Xơ Đăng. Mỗi dịp lễ hội truyền thống, tiếng đàn đá lại được tấu lên trong tiếng reo vui của cả bản làng.

Bảo tồn và phát huy giá trị nhạc cụ truyền thống các dân tộc thiểu số không thể chỉ dừng lại ở hình thức bảo tàng hóa. Điều quan trọng hơn cả là phải làm sống lại nhạc cụ ấy trong chính cộng đồng đã sinh ra nó, nơi những thanh âm được vang lên từ trái tim và tiếp nối bằng niềm tự hào dân tộc. Với đàn đá của người Xơ Đăng, đó không chỉ là hành trình giữ gìn một nhạc cụ, mà là bảo tồn cả một nền văn hóa lâu đời đang thầm thì với đất trời Tây Nguyên bằng thứ ngôn ngữ kỳ diệu chính là âm thanh của đá. Năm 2023, tỉnh Kon Tum đã có đề án phục dựng, bảo tồn và phát huy giá trị nhạc cụ truyền thống các dân tộc thiểu số, trong đó, đàn đá của người Xơ Đăng được đặc biệt chú trọng với việc mở các lớp truyền dạy miễn phí cho học sinh, tổ chức trình diễn tại các lễ hội văn hóa, đưa nhạc cụ vào giảng dạy ở trường học. Một số nghệ nhân còn phối hợp với các nhà nghiên cứu văn hóa xây dựng kho lưu trữ âm thanh, hình ảnh, cũng như chế tác lại những bộ đàn đá để đưa vào trường học, bảo tàng và lễ hội.

Giữa thế giới hiện đại ồn ào, tiếng đàn đá Xơ Đăng như một nốt lặng của tâm hồn, nhắc con người nhớ về cội nguồn. Đó là tiếng vọng của ngàn năm, là nhịp đập của đại ngàn, là tiếng nói của đất trời qua đôi tay người nghệ sĩ vô danh của núi rừng Tây Nguyên. Dẫu mai này, công nghệ có thể tạo ra muôn ngàn âm thanh tinh vi, thì vẫn sẽ có những người tìm về bên gốc cây cổ thụ, nơi con suối đầu nguồn chảy qua phiến đá, lắng nghe tiếng đá kể chuyện, để hiểu rằng: giữa vòng xoáy của thời gian, văn hóa nếu được nuôi dưỡng bằng tình yêu và niềm tự hào thì sẽ không bao giờ phai nhạt.

Tiếng đàn đá Xơ Đăng không chỉ là một nhạc cụ, mà là chứng tích sống động của một nền văn hóa biết cất lời từ đá. Và trong mỗi âm vang ấy, có cả linh hồn dân tộc đang ngân lên những bản tình ca giữa đại ngàn bất tận.

Thủy Lê