AI và Đạo đức: Vì sao minh bạch là nền tảng của niềm tin?

Jeffrey Saviano, Chuyên gia về đạo đức AI tại Harvard, Thành viên Hội đồng cố vấn Vietnam AI Contest 2025. Ảnh: Diễn đàn toàn cầu Boston (BGF)

Khi trí tuệ nhân tạo trở thành tấm gương phản chiếu xã hội

AI đang bước vào giai đoạn mà mỗi dòng mã lập trình có thể ảnh hưởng đến hàng triệu người. Từ việc quyết định ai được phê duyệt khoản vay, đến việc chọn tin tức nào xuất hiện trên trang chủ, các hệ thống trí tuệ nhân tạo đang tác động sâu sắc đến niềm tin của xã hội.

Nhưng niềm tin - thứ tưởng chừng vô hình - lại chính là “nhiên liệu” của kỷ nguyên công nghệ mới. Khi một hệ thống AI không còn minh bạch, con người sẽ bắt đầu nghi ngờ: AI phục vụ ai? Ai kiểm soát AI?

Trong mọi tiến bộ công nghệ, đạo đức và minh bạch không chỉ là yếu tố kỹ thuật - mà là nền tảng để công nghệ được xã hội chấp nhận.

Từ “AI hữu dụng” đến “AI đáng tin cậy”

Chỉ vài năm trước, cuộc đua AI toàn cầu tập trung vào việc “ai tạo ra công cụ mạnh hơn”. Nhưng nay, hướng đi đang thay đổi - từ hữu dụng sang đáng tin cậy. Liên minh châu Âu đã thông qua Đạo luật AI (EU AI Act), yêu cầu mọi mô hình AI phải công khai nguồn dữ liệu, quy trình huấn luyện và cơ chế bảo vệ người dùng. Tại Hoa Kỳ, các tập đoàn công nghệ hàng đầu như OpenAI, Google, Meta đều buộc phải công bố cơ chế kiểm duyệt nội dung và phản hồi sai lệch. Ở châu Á, Nhật Bản và Hàn Quốc cũng đang đẩy mạnh chiến lược “AI vì con người”, với những khung hướng dẫn đạo đức bắt buộc.

Tại Việt Nam, dù còn mới, nhưng tinh thần đó đã bắt đầu được lan tỏa trong cộng đồng sáng tạo trẻ. Vietnam AI Contest 2025 - với chủ đề AIWS Ethics - chính là một phần trong hành trình ấy: khuyến khích thí sinh thiết kế và phát triển công cụ đánh giá giá trị đạo đức của AI, hướng tới một tương lai công nghệ có trách nhiệm.

AIWS Ethics - Khi minh bạch trở thành đạo đức cốt lõi

Khác với hai chủ đề “AIWS Angel” và “AIWS Film Park”, vốn mang màu sắc cảm xúc và sáng tạo, AIWS Ethics đặt ra bài toán khó hơn: Làm thế nào để AI có thể phản ánh những giá trị đúng đắn của con người?

AIWS Ethics: trụ cột cân bằng và minh bạch. Ảnh: Midjourney

Nhiều thí sinh năm nay chọn những hướng đi táo bạo khi khai thác chủ đề AI và đạo đức: có nhóm xây dựng bộ chỉ số đo lường giá trị đạo đức cho các mô hình AI, có nhóm phát triển ứng dụng nhận diện thông tin sai lệch, giúp người dùng phân biệt giữa nội dung thật - giả do AI tạo ra. Một số khác lại đề xuất “bảng quy tắc hành xử” dành cho AI, cho phép kiểm tra mức độ minh bạch trong từng quyết định của hệ thống.

Đặc biệt, có nhóm thí sinh còn đặt ra một câu hỏi đầy thách thức: liệu AI có thể tự đánh giá chất lượng đạo đức của chính mình?

Minh bạch không chỉ là việc công khai thuật toán, mà còn là thước đo của sự công bằng trong cách AI đối xử với con người. Ban giám khảo nhấn mạnh: càng tiến gần tới trí tuệ vượt trội, AI càng cần được dẫn dắt bởi trách nhiệm và giá trị nhân văn.

Minh bạch - chiếc la bàn trong thế giới dữ liệu

AI học từ dữ liệu, và dữ liệu lại đến từ con người. Nếu dữ liệu mang định kiến, sản phẩm AI cũng sẽ phản chiếu định kiến ấy. Nếu dữ liệu bị thao túng, AI sẽ mất phương hướng. Đó là lý do vì sao minh bạch được xem như “chiếc la bàn đạo đức” của trí tuệ nhân tạo. Một hệ thống minh bạch cho phép người dùng hiểu được: AI học từ nguồn nào; Quyết định của nó dựa trên tiêu chí gì và Ai chịu trách nhiệm khi xảy ra sai lệch

Theo báo cáo của OECD về AI Governance, minh bạch, trách nhiệm và giải trình là các yếu tố quan trọng trong quản trị AI. Điều này cho thấy: niềm tin không tự sinh ra, mà được xây dựng từ minh bạch. Và trong kỷ nguyên mà AI có thể “viết nhạc, vẽ tranh, chấm điểm, thậm chí ra quyết định y khoa”, việc giữ minh bạch chính là giữ lại nhân tính cho công nghệ.

Vietnam AI Contest 2025 - Bản giao hưởng vì nhân loại

Năm nay, thông điệp của cuộc thi được Ban tổ chức định danh bằng một cụm từ giàu hình tượng: “Bản giao hưởng vì nhân loại” - một bức tranh nơi công nghệ, nghệ thuật và đạo đức hòa vào nhau.

Nếu AIWS Angel tượng trưng cho lòng nhân ái và tinh thần phục vụ, AIWS Film Park đại diện cho cảm xúc và sáng tạo, thì AIWS Ethics lại là nốt nhạc nền giữ cho “bản giao hưởng AI” được cân bằng - không lệch nhịp trước tốc độ phát triển vũ bão của công nghệ.

Ban tổ chức nhấn mạnh rằng trí tuệ nhân tạo chỉ thực sự mạnh mẽ khi được xây dựng trên nền tảng minh bạch, đạo đức và lấy con người làm trung tâm, đó cũng là kim chỉ nam cho mọi hành trình sáng tạo.

Từ cuộc thi đến ý thức cộng đồng

Vietnam AI Contest 2025 đang bước vào giai đoạn chấm thi và đánh giá sơ bộ, nhưng ý nghĩa của chủ đề AIWS Ethics vượt xa khuôn khổ một cuộc thi. Nó đặt nền móng cho một cuộc đối thoại lâu dài về đạo đức công nghệ - nơi người trẻ Việt bắt đầu học cách đặt câu hỏi:

“Liệu công nghệ có công bằng với tất cả mọi người?” “AI có thể hiểu được giới hạn giữa lợi ích và nhân văn?”

Đó chính là lúc trí tuệ nhân tạo trở lại đúng nghĩa đen của nó: một trí tuệ được soi sáng bởi con người.

Cuối cùng, AI không chỉ mạnh bởi tốc độ xử lý hay lượng dữ liệu, mà bởi niềm tin mà con người dành cho nó. Minh bạch là chiếc cầu nối giữa hai thế giới - của máy móc và con người, của tính toán và cảm xúc, của đổi mới và đạo đức.

Và chính tại Vietnam AI Contest 2025, giữa hàng trăm ý tưởng, hàng nghìn giờ làm việc nhóm, chủ đề AIWS Ethics đã nhắc chúng ta một điều giản dị mà sâu sắc: Công nghệ có thể dẫn dắt thế giới, nhưng chỉ đạo đức mới giúp thế giới tiến về phía trước.

Vietnam AI Contest 2025 - Bản giao hưởng vì nhân loại: Khi trí tuệ nhân tạo biết lắng nghe, biết thấu hiểu và biết hành xử như một người bạn đồng hành đáng tin cậy.

(Nguồn: VLAB Innovation)