Xây dựng hệ sinh thái liên kết hoàn chỉnh giữa HTX và doanh nghiệp

Trong bối cảnh đó, Diễn đàn Kinh tế hợp tác, HTX năm 2025 với chủ đề “Liên kết hiệu quả giữa hợp tác xã và doanh nghiệp” diễn ra chiều ngày 28/11 phản ánh đúng mạch chảy của nền kinh tế trong bối cảnh tái cấu trúc nông nghiệp và hội nhập toàn cầu ngày một sâu rộng.

2 trụ cột song hành

Tại diễn đàn, Phó Thủ tướng Nguyễn Chí Dũng, Trưởng Ban Chỉ đạo quốc gia về kinh tế tập thể, khẳng định phát triển kinh tế tập thể và kinh tế tư nhân là 2 trụ cột song hành trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Toàn cảnh Diễn đàn Kinh tế hợp tác, HTX năm 2025.

Nghị quyết 68-NQ/TW cũng đã xác định rõ kinh tế tư nhân, kinh tế tập thể và kinh tế nhà nước cùng giữ vai trò nòng cốt trong xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ và bền vững. Và trong cấu trúc đó, liên kết giữa HTX và doanh nghiệp trở thành chiếc cầu nối thiết yếu để hình thành các chuỗi giá trị cạnh tranh quốc tế.

Thực tế cho thấy quan hệ HTX và doanh nghiệp đã vượt xa mô hình hợp đồng thu mua nông sản truyền thống. Nhiều nơi, hai chủ thể đã trở thành đối tác chiến lược trong xây dựng vùng nguyên liệu, chuyển giao kỹ thuật, ứng dụng số hóa, thậm chí góp vốn cổ phần lẫn nhau để bảo đảm sự gắn kết lâu dài.

Tính đến giữa năm 2025, cả nước đã có 2.938 dự án liên kết được phê duyệt, cùng hơn 4.700 HTX tham gia các mô hình liên kết chuỗi với nhiều mức độ khác nhau. Khoảng 40% HTX nông nghiệp đã bước đầu tổ chức sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ, mã vùng trồng, doanh nghiệp có điều kiện kiểm soát chất lượng từ gốc, giảm rủi ro thị trường, nâng cao tính truy xuất.

Phó Thủ tướng Nguyễn Chí Dũng, Trưởng Ban Chỉ đạo quốc gia về kinh tế tập thể phát biểu tại diễn đàn.

Những mô hình thành công tại nhiều địa phương cho thấy doanh thu HTX tăng từ 15 - 30% khi chuyển từ bán lẻ manh mún sang bán qua chuỗi, lao động có việc làm ổn định hơn và tình trạng “được mùa mất giá” giảm rõ rệt.

Tuy nhiên, đằng sau những con số đáng khích lệ là một thực trạng đáng suy nghĩ. Liên kết HTX và doanh nghiệp vẫn chưa phát triển tương xứng với tiềm năng.

Phó Thủ tướng Nguyễn Chí Dũng thẳng thắn chỉ ra 4 hạn chế lớn, gồm số lượng và chất lượng liên kết theo chuỗi giá trị còn ít, doanh nghiệp còn dè dặt do chưa tin tưởng năng lực của HTX, khả năng tiếp cận chính sách của hai bên còn thấp, và nhận thức về lợi ích liên kết vẫn chưa đầy đủ.

Nhiều điểm nghẽn cần tháo gỡ

Chia sẻ về những khó khăn của HTX trong hình thành liên kết với doanh nghiệp, ông Đinh Hồng Thái, Phó chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam chỉ ra một thực tế là hiện chỉ có 15-20% nông sản của HTX được tiêu thụ qua hợp đồng chính thức, và chỉ 12,9% HTX có hợp đồng đầy đủ giá trị pháp lý.

Những con số trên cho thấy đa phần hoạt động hợp tác giữa HTX và doanh nghiệp vẫn mang tính chất thời vụ, thỏa thuận miệng, dễ được ký nhưng cũng dễ bị phá vỡ khi giá thị trường biến động. HTX mất niềm tin vào doanh nghiệp, doanh nghiệp ngại rủi ro từ HTX, và vòng luẩn quẩn này đang cản trở sự hình thành các chuỗi giá trị bền vững.

Phó Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam Đinh Hồng Thái phát biểu tại diễn đàn.

Một điểm nghẽn khác là quy mô và năng lực HTX còn chưa như kỳ vọng. Phần lớn HTX có vốn điều lệ thấp, cơ sở hạ tầng yếu, diện tích đất sản xuất manh mún, lực lượng cán bộ quản lý còn hạn chế, chỉ khoảng 25,5% cán bộ quản lý HTX có trình độ đại học.

Cùng với đó, thiếu vốn cũng khiến HTX không thể đầu tư kho lạnh, nhà sơ chế, công nghệ bảo quản hay thiết bị số hóa. Thiếu tài sản thế chấp khiến họ khó tiếp cận tín dụng ngân hàng. Thậm chí nhiều HTX còn chưa có trụ sở ổn định hoặc đất xây dựng nhà xưởng không đủ pháp lý. Trong điều kiện đó, doanh nghiệp không dám ký hợp đồng dài hạn vì lo HTX không đáp ứng đúng khối lượng và chất lượng nguyên liệu.

Khung pháp lý dù đã có tiến bộ, nhưng vẫn còn những chồng chéo giữa Luật HTX, Luật Đất đai, quy định về thuế, bảo hiểm, xây dựng, khiến quá trình triển khai liên kết qua Nghị định 98 gặp nhiều lúng túng ở địa phương. Một số dự án liên kết được phê duyệt nhưng kéo dài chưa giải ngân được, làm giảm niềm tin của doanh nghiệp và HTX đối với chính sách.

Đặc biệt, việc thiếu vắng cơ chế chia sẻ rủi ro khiến liên kết trở nên mong manh, khi giá nông sản tăng, người dân dễ bán ra ngoài, khi giá giảm, doanh nghiệp có thể giảm thu mua. Chưa có bảo hiểm nông nghiệp, quỹ bình ổn hay hợp đồng tương lai thực sự đi vào cuộc sống để bảo vệ đôi bên.

Cũng theo phản ánh của HTX và doanh nghiệp, hiện chưa có một nền tảng dữ liệu chung và một đầu mối đủ uy tín để xúc tiến hợp tác hai bên. Vì vậy, Phó Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam đề nghị xây dựng cơ sở dữ liệu trực tuyến toàn quốc làm nền tảng kết nối thông tin giữa doanh nghiệp và HTX, đồng thời hỗ trợ giám sát các hoạt động liên kết.

Song song với các đề xuất chính sách, ông Đinh Hồng Thái đề nghị Chính phủ giao nhiệm vụ chính thức cho hệ thống Liên minh HTX từ trung ương đến địa phương làm cơ quan đầu mối trong công tác xúc tiến, tư vấn pháp lý, kết nối cung cầu, xây dựng hợp đồng mẫu, đào tạo nâng cao năng lực quản trị và tham gia thẩm định các dự án liên kết HTX và doanh nghiệp.

Liên minh HTX Việt Nam cũng kiến nghị đẩy mạnh chuyển đổi số toàn hệ thống, xây dựng cơ sở dữ liệu thành viên và các phần mềm dùng chung như kế toán, thuế, quản trị vùng trồng nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động và tính minh bạch của HTX. Đồng thời, Liên minh đề xuất chủ trì các đề án tuyên truyền, hỗ trợ pháp lý theo Luật HTX 2023, cũng như vận động hơn 7 triệu thành viên HTX tham gia chuyển đổi hộ kinh doanh thành doanh nghiệp, từng bước nâng cao chất lượng lực lượng thành viên để thực hiện mục tiêu của Nghị quyết 68.

Ông Đinh Hồng Thái cũng kiến nghị Chính phủ bổ sung cơ chế khuyến khích doanh nghiệp đầu tàu đầu tư, góp vốn, chuyển giao công nghệ cho HTX; bố trí nguồn lực xây dựng các mô hình liên kết điểm theo lĩnh vực có lợi thế để tổng kết và nhân rộng; xây dựng bộ tiêu chí chung đánh giá hiệu quả mô hình liên kết về kinh tế, xã hội và môi trường; tăng cường hợp tác quốc tế để hỗ trợ HTX tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu; đồng thời chỉ đạo xử lý dứt điểm các vướng mắc trong giải thể HTX yếu kém kéo dài nhiều năm. Liên minh cũng đề xuất kiện toàn Ban chỉ đạo phát triển kinh tế tập thể cấp tỉnh và thành lập Ban chỉ đạo cấp xã nhằm tăng cường năng lực chỉ đạo, điều hành phát triển khu vực kinh tế tập thể ngay từ cơ sở.

Nâng tầm chuỗi liên kết

Từ diễn biến thực tế cho thấy liên kết giữa HTX và doanh nghiệp hiện tại vẫn chưa thực sự là “chuỗi” đúng nghĩa mà mới chỉ là những điểm kết nối rời rạc. Để thay đổi cục diện, các HTX đã kiến nghị nhiều giải pháp tại diễn đàn.

Ông Tống Văn Viện, Giám đốc HTX nông sản Phú Lương (Thái Nguyên) cho biết HTX đã tạo dựng được vùng nguyên liệu ổn định với 6ha chè, ngoài ra HTX còn liên kết với bà con nông dân địa phương phát triển vùng nguyên liệu trên 40ha.

Chè của HTX được sản xuất chủ yếu theo quy trình hữu cơ và VietGAP với 15ha đang chuyển đổi sang hướng hữu cơ chờ được công nhận và 61,6ha chè VietGAP.

Đại diện HTX nông nghiệp Phú Lương nêu kiến nghị tại diễn đàn.

Để tăng cường liên kết với doanh nghiệp, vị đại diện HTX nông sản Phú Lương kiến nghị có thêm nhiều chính sách hỗ trợ về vốn tín dụng để các HTX có thể tự tin mở rộng sản xuất, nâng cao cơ sở hạ tầng, trình độ kỹ thuật. Qua đó, tạo vị thế vững vàng về sản xuất, sẵn sàng trở thành đối tác đáng tin cậy của các doanh nghiệp trong và ngoài nước.

Ngoài ra, các HTX cũng đang rất cần các chính sách hỗ trợ đầu tư hạ tầng thiết yếu như kho lạnh, trung tâm sơ chế, bảo quản tại các vùng sản xuất tập trung. Cùng với đó là quy hoạch quỹ đất ổn định và hỗ trợ thủ tục giao đất, cấp phép xây dựng kho bãi cho HTX.

Trong khi đó, ông Trần Tăng Long, Chủ tịch HĐQT HTX nông nghiệp Phước Hưng (Gia Lai), cho hay nhờ liên kết 4 nhà, gồm Nhà nước, nhà khoa học, nhà doanh nghiệp và nhà nông, cùng sự linh hoạt trong kinh doanh dịch vụ, doanh thu của HTX kể từ năm 2018 đến nay luôn đạt trên dưới 49 tỷ đồng/năm. HTX hiện đang là điểm tựa cho hơn 2.400 thành viên và hộ liên kết.

Trước đòi hỏi của thị trường cạnh tranh ngày càng khốc liệt, nhận thức rõ tầm quan trọng của liên kết với doanh nghiệp, HTX Phước Hưng kiến nghị có thêm các chính sách khuyến công, khuyến nông đầu tư trang thiết bị phục vụ sau thu hoạch như nhà kho, sân phơi tập trung, hệ thống sấy… để HTX có thể thu mua được hết sản phẩm của nông dân trong liên kết sản xuất tránh tình trạng vỡ hợp đồng.

Phó Thủ tướng Nguyễn Chí Dũng và Phó Thủ tướng Mai Văn Chính tham quan gian hàng của các HTX.

Cùng với đó, vị đại diện HTX Phước Hưng cũng kiến nghị cần tăng cường cung cấp thông tin, hỗ trợ doanh nghiệp đẩy mạnh xúc tiến thương mại, tiêu thụ sản phẩm, phát triển thị trường trong và ngoài nước, từ đó doanh nghiệp mới ký hợp đồng tiêu thụ sản phẩm cho nông dân.

Ngoài ra cần tăng cường hướng dẫn, hỗ trợ, tạo điều kiện cho các HTX được hưởng chính sách, nhất là chính sách về thuế, đào tạo, hỗ trợ cơ sở hạ tầng, khoa học công nghệ. Tạo điều kiện thuận lợi về hành lang pháp lý, có nhiều chính sách ưu đãi đặc thù như hỗ trợ, ưu tiên về thuế thu nhập doanh nghiệp đối với HTX kinh doanh dịch vụ tổng hợp, vì thuế suất 20% ngang với doanh nghiệp tư nhân là quá cao, tạo sự bình đẳng trong kinh doanh.

Tại diễn đàn, các kiến nghị từ HTX cũng gửi đến Chính phủ tập trung mạnh vào việc hoàn thiện chính sách. Nhiều HTX đề nghị phải thống nhất pháp luật, xây dựng các hướng dẫn cụ thể, minh bạch và dễ thực thi; cần có khung hợp đồng mẫu giữa doanh nghiệp và HTX để giảm tranh chấp; cần có cơ chế ưu đãi thuế, tín dụng, bảo hiểm nông nghiệp cho các mô hình liên kết bền vững.

Về tài chính, HTX đề xuất mở rộng hạn mức và kéo dài thời gian vay cho các dự án liên kết; bổ sung nguồn tín dụng trung và dài hạn để đầu tư máy móc, hạ tầng; phát huy hiệu quả Quỹ Hỗ trợ phát triển HTX và cơ chế bảo lãnh tín dụng; đồng thời tạo ra các sản phẩm tín dụng dựa trên dòng tiền và hợp đồng liên kết thay vì chỉ dựa vào tài sản thế chấp...

Liên kết HTX và doanh nghiệp không chỉ là một lựa chọn, mà là con đường bắt buộc để nông nghiệp Việt Nam chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ sang chuỗi giá trị lớn, từ manh mún sang chuyên nghiệp, từ thị trường nội địa ra thị trường toàn cầu. Chuỗi liên kết chính là nền tảng của một nền nông nghiệp hiện đại, bền vững và hội nhập. Khi các mắt xích liên kết được củng cố, ở đó HTX mạnh hơn còn doanh nghiệp gắn bó hơn thì nông sản Việt Nam sẽ có cơ hội vươn xa, trở thành trụ cột quan trọng trong chiến lược phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.

Hưng Nguyên - Ảnh Phạm Hòa