Xã hội số - sức mạnh thúc đẩy phát triển

Để có cái nhìn cụ thể hơn, Người Đô Thị trò chuyện với ông Lê Thanh Tâm, Giám đốc điều hành Tập đoàn Dữ liệu Quốc tế (IDG) tại Việt Nam và ASEAN - một chuyên gia nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực công nghệ và chuyển đổi số. Ông Tâm đã nói về một tương lai được dẫn dắt bởi hạ tầng số, dữ liệu mở và những công dân số có ý thức trách nhiệm cao đối với sự phát triển của đất nước.

Thành tựu lớn của chuyển đổi số chính là nhận thức của Nhà nước

Theo ông, Việt Nam đang ở đâu trong quá trình chuyển đổi số? Đâu là thành tựu của chúng ta khi hướng đến xây dựng một xã hội số?

Tôi tin rằng hậu COVID-19, tức khoảng ba - bốn năm nay, là thời gian có giá trị chuyển đổi số thật sự; hay nói cách khác, có thay đổi nhiều trong cơ chế số hóa tại các cơ quan Chính phủ lẫn doanh nghiệp. Cột mốc đại dịch đã tạo thuận lợi để xã hội nhận thức và quan điểm của công chúng đã thay đổi rất nhiều sau đó.

Ngay cả một tập đoàn toàn cầu như IDG, đã số hóa từ năm 2008 và đến 2015 - 2016 thì hoàn toàn không còn dùng đến bản in nữa. IDG Việt Nam ứng dụng công nghệ số từ 2018 là thời điểm mà nhân viên vẫn có thói quen dùng giấy in tài liệu, công văn nội bộ. Thế nhưng, COVID-19 là cơ hội để chúng tôi chuyển đổi, đặc biệt là hệ thống IDG tại các nước châu Á.

Ông Lê Thanh Tâm công bố kết quả khảo sát của IDG về chất lượng dịch vụ viễn thông di động - cố định và điện toán đám mây tại World Mobile Broadband, ISP & Cloud Summit 2024 - Hội nghị thượng đỉnh về nhà mạng, nhà cung cấp băng thông rộng di động và điện toán đám mây thế giới năm 2024. Ảnh: CTV

Quay lại câu chuyện đối với Việt Nam, xin nhắc lại, hậu COVID-19 là thời kỳ mà công cuộc số hóa diễn ra vũ bão. Tôi cho rằng thành tựu lớn nhất chính là nhận thức của Chính phủ khi muốn cung cấp dịch vụ công số hóa. Điển hình như khởi đầu là căn cước công dân, rồi căn cước, đến những chương trình hành động từ bộ, ngành đến tận phường, xã hầu hết đã số hóa. Đối với khối doanh nghiệp, nếu so sánh với các nước xung quanh, chẳng hạn Singapore, Malaysia, Thái Lan và Philippines, theo tôi họ đã đi trước một bước, đã hơn hẳn Việt Nam một quãng thời gian trong vấn đề số hóa.

Vậy hiện nay Việt Nam đã có chính sách nghiêm túc cho hạ tầng số nhằm phục vụ nhận thức đó chưa, thưa ông?

Nếu đang nhìn chính sách ở góc độ người dân và doanh nghiệp là đối tượng thụ hưởng các thành quả của việc ứng dụng số hóa, thì quả thật Việt Nam bắt buộc phải có hạ tầng số. Theo tôi, trong 6 đầu điểm kỳ vọng về phát triển xã hội số và công dân số của Việt Nam, hạ tầng số là một đầu điểm quan trọng, rồi mới tới vấn đề số hóa giấy tờ, công văn… Tôi về Việt Nam trong thập niên 1990 và nhận thấy từ thời đó Chính phủ đã nhìn nhận vai trò nổi bật của hạ tầng số.

Sang đến những năm 2000, internet đã thật sự đi vào đời sống. Chúng ta tiếp tục chuyển từ các hệ thống hạ tầng analog sang digital. Sau đó viễn thông cũng đi khá nhanh từ dịch vụ 2G - 3G.

Dĩ nhiên so với tốc độ để có thể làm những việc quan trọng khác thì chưa đạt mức độ mỹ mãn nhưng hạ tầng số của chúng ta đã phát triển quá tốt, quá nhanh, nhằm đáp ứng các ứng dụng bình thường liên quan dịch vụ công cho người dân, doanh nghiệp và giữa doanh nghiệp với nhau. Tôi cho là tuyệt vời ở mức độ đáp ứng phổ biến, khi người dân, doanh nghiệp từ thành thị, khu vực miền núi, vùng sâu vùng xa và bây giờ ra biển đảo, tất cả được kết nối internet tốt.

Một ghi nhận khác, chất lượng dịch vụ tốt, nhưng đối tượng thụ hưởng trong nước chỉ phải trả mức giá rất mềm so với trước. Giá cước viễn thông rất cạnh tranh so với các nước. Khoảng 20 năm trước, tiền internet và cước điện thoại di động của IDG Việt Nam phải hơn 100 triệu đồng/tháng, tương đương 4.000 USD, bây giờ còn chưa tới 4 triệu đồng/tháng, tức giảm 30 - 40 lần.

Tương tự với người dân, chỉ cần bỏ ra chi phí rất nhỏ so với tiền điện, nước, thì đã có thể sử dụng dịch vụ viễn thông hàng tháng, hàng năm rồi. Tôi thấy sinh viên, học sinh bây giờ chỉ cần 50.000, 60.000 hay 100.000 đồng là xài thoải mái điện thoại để lướt web, tham gia các nền tảng mạng xã hội.

Ông là kỹ sư dầu mỏ và trong hạ tầng số, người ta ví cơ sở dữ liệu cũng là một tài nguyên quý như dầu mỏ. Ông đánh giá việc thu thập, quản lý và sử dụng dữ liệu đã hiệu quả chưa?

So với các nước phương Tây, các nước phát triển, Việt Nam còn một khoảng cách rất lớn. Nhưng so trong khu vực Đông Nam Á, tôi cho là công cụ pháp lý và xu hướng luật hóa các dịch vụ dữ liệu của chúng ta khá chặt chẽ. Chẳng hạn tôi nhớ Việt Nam đã có Luật Giao dịch điện tử, Luật Thương mại điện tử chừng 20 năm rồi. Nhờ thế mới phát triển các dịch vụ liên quan như ví điện tử, thanh toán điện tử...

Song song đó hạ tầng pháp lý của Việt Nam đã thay đổi rất nhiều, đặc biệt các luật về dữ liệu công dân, an ninh mạng rất rõ ràng để có thể truy tìm tội phạm công nghệ cao một cách khá hiệu quả. Tôi nghĩ so với các nước xung quanh, kể cả Trung Quốc, chúng ta đã làm rất tốt phần pháp lý này.

Tuy nhiên giữa thực tế và pháp luật vẫn còn một khoảng cách rất lớn do một thói quen cố hữu. Tôi minh họa ý kiến này rõ nhất qua chiến dịch phạt tiền thật nặng các hành vi vi phạm giao thông. Khi đối diện án phạt cao, người Dân mới bắt đầu tuân thủ. Nhưng thật sự ý thức chấp hành đó vẫn còn kém so với các xã hội văn minh mà ở đó người ta theo luật không phải vì sợ bị phạt tiền, người ta tôn trọng luật giao thông vì sợ gây nguy hiểm cho người khác. Hai lối tuân thủ này rất khác nhau.

Trở lại vấn đề dữ liệu cá nhân, người dân chưa có nhận thức nguy hiểm liên quan. Tôi tin rằng bắt đầu đi từ người dân là tốt nhất. Làm sao khi đi vào cuộc sống, toàn xã hội phải hiểu và thấy rằng việc sử dụng dữ liệu của bản thân và mọi người bừa bãi, không đúng pháp luật, sẽ có khả năng gây thiệt hại cho mình, người thân, người khác hay doanh nghiệp, để mà dừng lại. Đó mới là cách đánh giá thành công cho công tác thu thập, quản lý và sử dụng nguồn tài nguyên giá trị là cơ sở dữ liệu quốc dân.

Đi máy bay không cần giấy tờ tại nhà ga T3 Tân Sơn Nhất (TP.HCM) từ ngày 19.4.2025. Hành khách sử dụng công nghệ sinh trắc học trên nền tảng VNeID để làm mọi thủ tục từ khi check-in cho đến lúc lên máy bay. Ảnh: ACV

Người dân ngày càng ý thức dữ liệu cá nhân là tài sản cần giữ gìn, bảo vệ cũng chính là nhờ những thành tựu ông nói. Thế nhưng phải chăng nguồn tài nguyên này trên thực tế đang bị lãng phí hoặc lạm dụng để trục lợi. Ai cũng từng bị những cuộc gọi lừa đảo thông qua “thị trường” mua bán thông tin cá nhân, xảy ra hàng giờ và dường như chưa có biện pháp rốt ráo…

Đấy, tôi cho rằng giữa xây dựng pháp lý chặt chẽ và thực thi nghiêm minh còn khoảng cách. Nhưng không chỉ riêng Việt Nam đâu, nước nào cũng gặp tình trạng tương tự. Hiện nay tôi có ít nhất 7 SIM điện thoại chia đều cho những nơi tôi sống, làm việc. Gia đình ở London nên tôi có 1 SIM của Anh Quốc, rồi của châu Âu. Ở châu Á tôi có SIM của Singapore, Thái Lan và Malaysia. Ôi trời, mấy SIM đó cũng bị cuộc gọi rác thường xuyên. Nhà mạng rất đau đầu.

Ngoài ra, có thể nói vấn đề tội phạm công nghệ cao như lừa đảo, thì đúng là Việt Nam rơi vào tình trạng cần đưa vào danh sách các nước phải kiểm tra, giám sát chặt chẽ từ khối nhà nước và an ninh mạng. Vì thật sự chuyện truy tìm, truy bắt vừa qua thấy vậy chứ còn rất hạn chế so với thực tế.

Xã hội số dễ dàng “đo đạc” cán bộ

Chuyển đổi số đã giúp thay đổi chất lượng dịch vụ công theo hướng tích cực. Nhưng có lẽ tinh thần chuyển đổi số vẫn chưa thấm nhuần nơi người thực thi công vụ vốn quen nghĩ và hành xử cứng nhắc?

Bây giờ ta hình dung từ một cái nhà cũ kỹ chuyển qua nhà mới chắc chắn khó ráp vào ngay được. Đối với Việt Nam hiện nay cũng vậy. Dữ liệu truyền thống là giấy tờ; quy trình các sở, ban, ngành thật rắc rối. Xây dựng được dữ liệu tập trung để đưa căn cước công dân lên các cấp độ 1, 2, rồi mã định danh này nọ là một thành tựu. Hiện người dân có thể làm căn cước bất cứ ở đâu không cần về địa phương cũ. Dữ liệu đã liên thông các quận huyện, tỉnh thành.

Có chuyển đổi số thì mới có được sự mạnh dạn của Chính phủ là muốn bớt đi các tầng trung gian trong hệ thống chính quyền.

Vấn đề nhà báo nêu ra càng cho thấy Nhà nước cần tiếp tục đầu tư vào dịch vụ công. Cần đổ tiền vào 3 việc thôi. Thứ nhất là hạ tầng: doanh nghiệp và người dân thụ hưởng dịch vụ hạ tầng giao thông đi lại, hạ tầng sống là môi trường và nhà ở. Thứ hai là dịch vụ công liên thông với nhau, như căn cước với các dịch vụ khác để hồ sơ kinh doanh, đầu tư bất động sản trở nên dễ dàng, cuộc sống sẽ nhẹ nhàng hơn nhiều. Khi không còn mất công sức cho các thủ tục hành chính, người dân có thể dùng thời gian đó làm việc khác, tư duy chuyện khác. Thứ ba, Nhà nước phải đầu tư để số hóa hết tất cả hạ tầng dữ liệu.

Chuyển đổi số là tiền đề cho những gì đang diễn ra: thay đổi hệ thống chính quyền từ 4 cấp xuống 3 cấp hay sáp nhập các tỉnh thành, địa phương…

Chuyển đổi số thay đổi ngay lập tức quy trình và thói quen làm việc của con người. Ứng dụng vào văn phòng nhỏ của tôi: trước cần đến 6 thư ký, giờ chỉ còn 2 người thôi. Bởi vì tất cả mọi thứ còn lại tôi đều nhờ “trợ lý ảo” trên điện thoại. Nó có thể giúp tôi từ lên lịch, book vé máy bay, chọn hành trình phù hợp, nhắc hẹn, sắp xếp nội dung họp…

Vậy điều kiện cần là người đứng đầu phải mạnh dạn, bản lĩnh. Muốn thay đổi quy trình, con người đó phải am hiểu, thậm chí đam mê công nghệ. Lãnh đạo phải sử dụng tất cả công cụ đang có, số hóa tất cả công việc của mình, phải có thói quen quản lý hệ thống dựa trên nền tảng số. Một vấn đề nữa, khi đưa công nghệ vào thì phải chắc chắn nó sẽ thực hiện đúng quy trình của tổ chức mình. Nhiều lúc công nghệ đưa vào mà làm người ta không hiểu, không thực thi được, không học được, không quen được thì đó là gây rối. Trở lại câu chuyện muốn ba, hai cấp gì đi nữa thì tầm quan trí có đủ để đáp ứng các thay đổi quy trình, thói quen nhờ chuyển đổi số hay không?

Tôi tin chắc có chuyển đổi số thì mới có được sự mạnh dạn của Chính phủ là muốn bớt đi các tầng trung gian trong hệ thống chính quyền. Đó là tất yếu. Đằng sau nó dĩ nhiên cho thấy dư thừa con người nhiều quá, không hiệu quả. Thành ra tổ chức nào đó mà dư thừa, lãng phí nhiều nguồn lực thì qua sự sàng lọc của công nghệ số sẽ giúp bật lên những người có kinh nghiệm, nhiệt huyết, trách nhiệm, bản lĩnh và biết làm việc.

UBND TP.HCM đã triển khai ứng dụng Công dân số TP.HCM từ tháng 11.2024, cung cấp nhiều tiện ích về thủ tục hành chính, giúp kết nối nhanh chóng giữa công dân và chính quyền. Ảnh: Sỹ Đông

Ngoài dịch vụ công, hai lĩnh vực người dân cũng dễ cảm nhận được “bàn tay số hóa” là y tế, giáo dục…

Cùng với giao thông, đấy là các ngành mà ngân sách nước nào cũng phải gánh rất nặng nề. Muốn giảm áp lực giao thông, nhiều chính phủ chi đậm cho số hóa để người dân dễ dàng liên hệ, trao đổi, làm ăn với nhau mà không cần phải đi đến tận nơi. Y tế và giáo dục cũng thế. Giáo dục như hiện nay đã thay đổi rất nhiều. Học sinh, sinh viên học từ xa, vẫn thụ hưởng được công nghệ tài liệu, bài giảng từ xa. Y tế vùng sâu, vùng xa từ khi có hạ tầng công nghệ viễn thông thì có thể định bệnh, tư vấn, hội chẩn từ xa, thậm chí mổ từ xa. Việc đưa công nghệ vào hai lĩnh vực này là tất yếu.

Theo kinh nghiệm cá nhân, vừa rồi tôi thấy ở Đà Nẵng quy trình bệnh viện vẫn theo kiểu truyền thống, phức tạp. Hồ sơ bệnh án còn viết tay lỏng lẻo. Rồi khi đã chuyển tất cả hồ sơ bệnh án xong, đến khâu thanh toán thì hỡi ơi thua xa những trung tâm khám sức khỏe nước ngoài. Họ chỉ cần nhập mã định danh bệnh nhân vào là bác sĩ hiểu tình hình người đó như thế nào rồi. Tôi cho rằng việc số hóa bệnh viện công ở Việt Nam hiện chưa tốt lắm.

Ngược lại, các hệ thống giáo dục, kể cả trường công, tôi cho là số hóa rất tốt. Muốn nâng tầm chất lượng đào tạo, năng lực của học sinh, sinh viên buộc nhà đầu tư phải tăng cường kết nối với nước ngoài, mà muốn làm việc đó thì không thể không ứng dụng công nghệ số.

Kinh tế số không cần các trung tâm “to oạch”

Bên cạnh xã hội số, chuyển đổi số cũng sẽ hướng đến kinh tế số. Ông có thể vắn tắt về kinh tế số hiểu theo cách giản dị nhất và yếu tố then chốt nào để Việt Nam xây dựng nó?

Nền kinh tế số phải dựa trên hai nền tảng bắt buộc là dịch vụ và tài chính. Một đất nước phát triển phải phát triển nền tảng dịch vụ. Singapore có ngành dịch vụ chiếm tỷ trọng đến hơn 85%. Họ đâu có nhà máy. Các nơi phát triển khác cũng làm dịch vụ như các tiểu bang, thành phố lớn bên Mỹ, họ đẩy nhà máy, xí nghiệp sản xuất đi, chỉ làm dịch vụ thôi. Du lịch, giáo dục, bệnh viện, giao thông và những dịch vụ khác. Đó cũng là những dịch vụ chuyển đổi kinh tế số tốt nhất.

Về nền tảng tài chính, tôi tin rằng nếu sắp tới TP.HCM phát triển trung tâm tài chính quốc tế hiện đại thì quy mô về đất đai, xây cất cơ sở không cần “to oạch” làm chi. Tôi đã chứng kiến rất nhiều tòa nhà ngân hàng tài chính to ở London, Zürich, Frankfurt, New York giờ đây chuyển sang các tòa nhà cho thuê. Có ai cần đến tận phòng giao dịch nữa đâu? Toàn bộ tài chính số hóa, nằm gọn trong thiết bị di động. Thành thử trung tâm tài chính của chúng ta nay mai không cần nặng nề để chọn địa điểm. Điều cốt yếu là một hạ tầng số an toàn, an ninh, hệ thống dữ liệu phải thực sự chỉn chu và công nghệ quản lý tốt.

Ông Lê Thanh Tâm tại sự kiện ngày 22.5 công bố cuộc thi học thuật ATTACKER 2025 do IDG, Trường Đại học Kinh tế - Luật (TP.HCM) và Viện Nghiên cứu phát triển TP.HCM tổ chức, nhằm ươm mầm những ý tưởng đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực công nghệ tài chính, tài sản số và khởi nghiệp công nghệ. Ảnh: Đức Bình

Nhớ lại cách đây 2 - 3 năm, có người hỏi tôi Việt Nam chỗ nào là Silicon Valey. Tôi bảo làm gì còn khái niệm Silicon Valey theo nghĩa khu phần mềm tập trung nữa. Sau COVID-19, có những đơn vị hàng chục nghìn nhân viên nhưng chả ai đến văn phòng nữa. Toàn bộ làm việc từ xa, đâu cần các trung tâm. Thế thì trung tâm tài chính thành phố cũng vậy, sàn giao dịch nhỏ gọn. Chúng ta chỉ cần trung tâm dữ liệu, người điều hành trung tâm dữ liệu và cơ sở dữ liệu là các nòng cốt. Hạ tầng số cho trung tâm tài chính thế là đủ.

Một điểm quan trọng của kinh tế số là các trung tâm đào tạo nhân lực đủ kỹ năng để thực hiện công việc. Cần có con người hiểu biết để quản trị là yếu tố then chốt để có một sàn giao dịch mạnh, liền mạch.

Ông dự báo gì về định hình xã hội số với nền kinh tế số của Việt Nam trong tương lai?

Công nghệ thay đổi hàng ngày. Năm sau thôi đã không đoán được cái gì sẽ tới, nhưng tôi tin chắc sự tiện nghi và môi trường sống của con người sẽ cải thiện rất nhiều.

Với xã hội số, con người sẽ có cơ hội xây dựng nền tảng hạnh phúc nhờ kết nối với nhau thường xuyên. Chúng ta sẽ dành thời gian nhiều hơn trong cuộc sống cho gia đình chứ không nặng nề về những phiền phức khác nữa. Vì tất cả những gì cần trong xã hội số thì công nghệ đã giúp cho mình hết. Văn minh công ty phải tập quen với trợ lý ảo. Đường sá, bệnh viện, trường học sẽ hướng đến sự hài hòa cho cuộc sống hạnh phúc của con người.

Ông có lời khuyên nào cho các doanh nghiệp hoặc cá nhân đang muốn tham gia quá trình chuyển đổi số ở Việt Nam?

Việc đó là tất yếu. Doanh nghiệp lớn, nhỏ, từ sản xuất cho đến khai thác thương mại, dịch vụ… chắc chắn không có con đường nào khác phải số hóa. Đặc biệt những ngày qua, dư luận đang rất nóng vụ Mỹ áp thuế quan quá cao. Thuế suất như vậy thì các doanh nghiệp sản xuất như gỗ, áo quần, may mặc… phải làm gì?

Vậy nếu như không tìm cách giảm chi tiêu, không dành chi phí tìm thị trường khác, thúc đẩy một chương trình khác hay thúc đẩy một liên minh, liên kết gì đó… thì doanh nghiệp sẽ rất khó khăn. Việc đầu tiên anh phải tự học, tự số hóa, tự bảo vệ mình, không ai giúp mình cả.

Tóm lại, khái niệm xã hội số đang ngày càng hiện hữu rõ nét. Tại Việt Nam, chuyển đổi số không chỉ là chiến lược phát triển mà còn là lời giải cho bài toán sử dụng hiệu quả tài nguyên, đặc biệt là môi trường và không gian đô thị, vốn là những yếu tố bị khai thác tới giới hạn trong quá trình công nghiệp hóa trước đây.

Xin cảm ơn ông.

Ông Lê Thanh Tâm hiện là Giám đốc điều hành IDG tại Việt Nam và ASEAN. IDG có trụ sở chính tại Needham, Massachusetts (Hoa Kỳ), là tập đoàn hàng đầu thế giới về truyền thông công nghệ thông tin, đầu tư và nghiên cứu thị trường. IDG đã đạt con số hơn 280 triệu khách hàng trong lĩnh vực công nghệ thông tin tại 97 quốc gia.

Năm 1999, ông Tâm giữ chức vụ trưởng đại diện kiêm tổng giám đốc IDG Việt Nam, rồi được bổ nhiệm làm giám đốc IDG Đông Dương năm 2002 và ASEAN năm 2005. Ông đã có công tái cơ cấu công ty trở thành một tổ chức có tốc độ tăng trưởng nhanh trong IDG Group vào năm 2010 và đóng một vai trò quan yếu trong sự phát triển của toàn hệ thống.

Năm 2003, ông thành lập IDG Ventures trị giá 100 triệu USD, là quỹ đầu tư mạo hiểm nước ngoài đầu tiên tại Việt Nam. Ông vinh dự nhận giải thưởng Giám đốc quốc gia xuất sắc năm 2004 do Pat McGovern - người sáng lập và Chủ tịch IDG - trao tặng tại Viện Truyền thông toàn cầu ở Massachusetts - Mỹ.

Quá trình học tập của ông khá ấn tượng. Ông lấy bằng kỹ sư dầu khí tại Greifswald, Đức. Sau đó tốt nghiệp Chương trình quản lý tổng quát và nâng cao tại Trường Kinh doanh Harvard. Vợ ông hiện đang làm việc trong ngành hàng không. Họ có 3 con trai, tất cả đều sống ở London (Anh).

Quốc Ngọcthực hiện