Vùng đất bãi sông Hồng: Cơ hội mới cho phát triển không gian đô thị

Khác với những đô thị kể trên, nơi vùng bãi đã trở thành tấm gương phản chiếu hình hài và tâm hồn đô thị, vùng bãi sông Hồng đến nay vẫn chưa có được vị trí xứng đáng trong cấu trúc không gian, kinh tế và xã hội của Hà Nội. Đã đến lúc cần thẳng thắn đặt câu hỏi: liệu vùng đất từng bị xem là “ngoại biên” ấy có thể trở thành điểm khởi đầu cho một chương phát triển mới – bền vững và giàu tính biểu tượng của Thủ đô trong thời đại mới?

Di sản bị lãng quên - tiềm năng bị bỏ ngỏ

Dòng chảy sông Hồng từ lâu đã mang trong mình những lớp trầm tích lịch sử, văn hóa, nông nghiệp và đời sống dân sinh. Những làng xóm vùng bãi hình thành từ hàng thế kỷ trước, với phong tục, tập quán và không gian sống gắn liền cùng chu kỳ lũ – phù sa – canh tác. Trong tâm thức người Hà Nội, vùng bãi không chỉ là nơi sản xuất, mà còn là miền ký ức, là “phên dậu” mềm mại che chở và kết nối thành thị với tự nhiên.

Nơi ấy cũng lưu dấu câu chuyện “Sơn Tinh – Thủy Tinh”, biểu tượng cho khát vọng trường tồn của người Việt trước sự khắc nghiệt của thiên nhiên. Cùng với dòng sông, vùng đất này đã chứng kiến và đồng hành suốt chiều dài lịch sử phát triển đô thị hàng nghìn năm của đất nước và Thủ đô, từ ngã ba Bạch Hạc – nơi các vua Hùng dựng nước, sông Hồng xuôi dòng kết nối những thành lũy cổ như Cổ Loa, Ô Diên, Thăng Long, cho tới những khu phố lịch sử như Khu phố Cổ, Khu phố Cũ của Hà Nội.

Vùng đất bãi sông Hồng. Ảnh: Phạm Hùng

Tuy nhiên, kể từ thời cận hiện đại, sự phát triển của Hà Nội lại ít chú trọng đến vùng bãi. Nằm giữa hai con đê và được xem là không gian thoát lũ, vùng đất này có hạ tầng yếu kém, tồn tại nhiều mâu thuẫn và vướng mắc pháp lý, khiến nó rơi vào trạng thái “lửng lơ” – giữa yêu cầu đảm bảo thoát lũ và nhu cầu phát triển xứng tầm. Nhiều bãi ven, bãi giữa đã trở thành nơi canh tác, khai phá tự phát, để hoang hóa, hoặc làm kho bãi; thậm chí hình thành các khu ở tạm, nhà lấn chiếm thiếu điều kiện hạ tầng – một thực tế trái ngược với tiềm năng lớn mà dòng sông mang lại. Cũng cần thẳng thắn thừa nhận rằng, trong nhiều thập niên qua, những làng xóm truyền thống ven sông Hồng đã bị lãng quên.

Việc quản lý xây dựng ngặt nghèo với quy định “không được mở rộng quy mô xây dựng” – chỉ cho phép cải tạo, sửa chữa nguyên trạng – đã không mang lại hiệu quả; trong khi người dân vẫn chia nhỏ thửa đất, khiến các làng xóm trở nên đậm đặc hơn. Ở các khu vực đô thị hóa có sự cho phép của chính quyền, như phường Hồng Hà hiện nay, quá trình phát triển diễn ra thiếu quy hoạch tổng thể suốt hàng chục năm, chủ yếu chạy theo các dự án cục bộ, manh mún, mang tính tình thế, đặc biệt thiếu tầm nhìn. Hệ quả để lại là hình ảnh “urban sprawl” – đô thị tràn lan – khó tránh khỏi.

Những đề xuất táo bạo suốt 3 thập kỷ qua, như dự án thí điểm phát triển đô thị một kilômét ở vùng bãi Nhật Tân – Tứ Liên, Quy hoạch cơ bản phát triển sông Hồng đoạn qua Hà Nội, hay mới đây cuộc thi tuyển Ý tưởng quy hoạch Công viên văn hóa đa chức năng tại khu vực bãi nổi và bãi ven sông Hồng… vẫn như ngủ yên, chờ người đánh thức. Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng, đoạn từ cầu Hồng Hà đến cầu Mễ Sở, là dạng thức tổ chức không gian xây dựng để phục vụ quản lý, chưa được tiếp cận theo xu hướng quản trị hiện đại – vốn đòi hỏi quá trình thực thi linh hoạt, dựa trên chiến lược tích hợp, liên ngành – nhằm giải quyết những vấn đề phức tạp, kéo dài do chính chúng ta tạo ra.

So với các dòng sông gắn liền những đô thị lớn trong cả nước – từ sông Hương ở Huế, sông Hàn ở Đà Nẵng, sông Cấm ở Hải Phòng, đến sông Sài Gòn ở TP Hồ Chí Minh – nơi quy hoạch được thực hiện bài bản và đô thị phát triển cùng các không gian công cộng trung tâm – thì sông Hồng đoạn qua Hà Nội vẫn như đang “nợ” người dân Thủ đô một diện mạo xứng tầm. Việc nhìn thẳng vào thực tế này không phải để so sánh cực đoan, mà để củng cố quyết tâm thay đổi theo hướng đúng đắn. Nhất là trong bối cảnh mới, khi những chuyển động lớn từ cuộc cách mạng về thể chế đang mở ra cơ hội và nguồn năng lượng hứa hẹn cho những đổi thay mạnh mẽ.

Cơ hội mới khơi dậy mạch sống nơi bờ bãi

Kỷ niệm 80 năm Quốc khánh trùng với thời điểm đánh dấu nhiều chuyển biến có tính bước ngoặt trong tiến trình phát triển Thủ đô. Luật Thủ đô (sửa đổi) có hiệu lực từ ngày 1/7/2025, tạo cơ sở pháp lý đặc thù cho Hà Nội trong công tác quy hoạch, đầu tư, quản lý và phát triển. Song song với đó, Quy hoạch Thủ đô thời kỳ 2021 – 2030, tầm nhìn đến 2050, cùng điều chỉnh Quy hoạch chung Thủ đô đến năm 2045, tầm nhìn đến 2065, đang được triển khai, mở ra viễn cảnh phát triển dài hạn, gắn kết đa chiều cho tương lai TP.

Đặc biệt, việc áp dụng mô hình chính quyền 2 cấp kể từ ngày 1/7/2025 – chấm dứt mô hình bốn cấp hành chính duy nhất cả nước – sẽ là bước tiến quan trọng, mở đường cho quản trị đô thị hiện đại, hiệu quả, với sự phân quyền mạnh mẽ hơn. Khi đó, chính quyền các phường như Thượng Cát, Đông Ngạc, Phú Thượng, Hồng Hà, Lĩnh Nam, Bồ Đề, Long Biên, và các xã Ô Diên, Mê Linh, Thiên Lộc, Vĩnh Thanh, Đông Anh, Bát Tràng, Thanh Trì, Nam Phú... sẽ chủ động hơn trong việc quy hoạch, đầu tư, quản lý và bảo tồn vùng đất bãi, theo hướng hài hòa giữa lợi ích cộng đồng và chiến lược phát triển đặc thù của TP.

Trong bối cảnh đó, vùng bãi sông Hồng đoạn nằm giữa hai cây cầu: Hồng Hà và Mễ Sở dự kiến xây dựng, có thể trở thành “vùng đất hồi sinh” – biểu tượng của sự tái thiết và đổi mới. Việc đưa không gian vùng bãi vào trung tâm tư duy quy hoạch không chỉ là một bài toán kỹ thuật, mà còn là tuyên ngôn về triết lý phát triển của Hà Nội thời kỳ mới: phát triển không gạt bỏ quá khứ, mở rộng không làm tổn thương thiên nhiên, và đô thị hóa vẫn giữ trọn căn cốt văn hóa – cộng đồng.

Vườn hoa cúc tại đất bãi dưới chân cầu Long Biên. Ảnh: Công Hùng

Để vùng bãi thật sự trở thành không gian phát triển kiểu mẫu, Hà Nội cần phát huy vai trò đầu tàu – vừa là nhà hoạch định chiến lược, vừa là nguồn cảm hứng cho sự đổi thay. TP cần có quy hoạch chuyên biệt cho vùng bãi, ưu tiên bảo vệ không gian sinh thái, phát triển nông nghiệp đô thị, hạ tầng mềm, du lịch cộng đồng và nhà ở thích ứng điều kiện tự nhiên – thay vì bê tông hóa đơn thuần.

Việc khai mở tiềm năng và định hình diện mạo mới cho vùng bãi sông Hồng đòi hỏi triển khai đồng bộ 5 định hướng chiến lược: (1) Khôi phục và nâng cao vai trò của sông Hồng như trục cảnh quan – văn hóa – sinh thái chủ đạo của Thủ đô, kết nối lịch sử với hiện đại; (2) Tái thiết vùng bãi theo mô hình “đô thị bên sông”, ưu tiên không gian công cộng, giao thông xanh và hoạt động văn hóa – du lịch ở phường Hồng Hà; (3) Bảo tồn, phát huy làng nghề Bát Tràng, Tứ Liên, Nhật Tân... cùng không gian nông nghiệp truyền thống, đồng thời tích hợp hạ tầng hiện đại nhằm nâng cao chất lượng sống cho cư dân bản địa; (4) Xây dựng hạ tầng chống ngập, kiểm soát lũ, cải thiện môi trường nước, kết hợp cảnh quan sinh thái với phòng hộ; (5) Hình thành hành lang kinh tế – sáng tạo dọc hai bên sông, thu hút dự án quy mô ở các bãi Tàm Xá, Long Biên... và kết nối với mạng lưới đô thị toàn vùng Hà Nội.

Trên cơ sở đó, mô hình phát triển vùng bãi được định hình theo cấu trúc “trục chính – vùng chức năng – hành lang sinh thái”: trục chính là tuyến không gian công cộng liên tục dọc bờ sông, kết nối bến thuyền, quảng trường, công viên và bảo tàng mở; vùng chức năng gồm khu đô thị mới, cụm văn hóa – thương mại – du lịch và các điểm dân cư truyền thống được cải tạo; hành lang sinh thái là vành đai xanh gồm công viên ngập nước, vườn cộng đồng và tuyến cây xanh phòng hộ, vừa bảo tồn thiên nhiên vừa làm mềm không gian đô thị.

Tuy nhiên, mọi ý tưởng quy hoạch chỉ có thể bền vững khi đặt cộng đồng ở vị trí trung tâm. Những cư dân gắn bó lâu đời với vùng bãi – từ những người dân vùng bãi Phúc Xá, người trồng đào Nhật Tân, trồng quất Tứ Liên đến người làm gốm Bát Tràng – vốn quen sống hài hòa cùng dòng sông – cần được lắng nghe, trao quyền và đồng hành trong tiến trình chuyển đổi. Họ sẽ là người kể chuyện, gìn giữ ký ức và truyền tải lối sống bản địa vào diện mạo mới của vùng bãi. Do đó, cần có chính sách hỗ trợ đất đai, sinh kế, an sinh và đào tạo nghề để người dân không bị gạt ra bên lề, mà trở thành chủ thể tích cực của sự thay đổi. Một đô thị bền vững là đô thị biết nâng đỡ và bao trùm các nhóm yếu thế trong quá trình phát triển – đó không chỉ là yêu cầu chính trị, mà còn là chuẩn mực đạo lý.

Chương mở đầu cho Hà Nội của tương lai

Vùng bãi sông Hồng không chỉ là một dải đất giữa dòng chảy. Đó là nơi ký ức gặp gỡ tương lai, là miền đất từng bị lãng quên nhưng vẫn âm thầm chờ ngày được đánh thức, là minh chứng sống động cho sức bền và khả năng sáng tạo của một đô thị nghìn năm tuổi. Nếu biết khơi mở đúng cách, vùng đất ấy có thể trở thành biểu tượng mới của Hà Nội – một Hà Nội không chỉ mở rộng theo chiều ngang mà còn vươn vào chiều sâu văn hóa, sinh thái và cộng đồng.

Phát triển không gian đô thị Thủ đô hôm nay không đơn thuần là mở đường hay dựng nhà. Đó là quá trình làm mới những giá trị cũ, hồi sinh những vùng đất tưởng như đã ngủ quên, và viết tiếp câu chuyện đô thị bằng ngôn ngữ của sự bao dung, bền vững và khát vọng. Vùng đất bãi sông Hồng, nếu được kiến tạo đúng hướng, sẽ là nơi bắt đầu cho một Hà Nội sâu sắc hơn, công bằng hơn và đáng sống hơn.

TS.KTS Vũ Hoài Đức