Việt Nam và hành trình 80 năm vượt qua chính mình, bước tới tương lai

Cách mạng Tháng Tám và lời dạy của các bậc tiền nhân đặt ra những yêu cầu mới về nhân sự Đại hội XIV, những người sẽ tiếp tục dẫn dắt sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam.

“Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là sự kiện mang tính bước ngoặt của dân tộc ta” - GS sử học Phạm Hồng Tung, ĐH Quốc gia Hà Nội, mở đầu câu chuyện với báo Pháp Luật TP.HCM như vậy trong không khí cả nước đang tưng bừng kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2-9.

Tổng Bí thư Tô Lâm trao quà tặng kiều bào tiêu biểu tham dự chương trình “Xuân Quê hương năm 2025”. Ảnh: BÁO NHÂN DÂN

Những giá trị thể chế lớn lao

. Phóng viên: Cách mạng Tháng Tám là bước ngoặt lịch sử, đoàn kết, tập hợp sức mạnh dân tộc, tự tin thoát đời nô lệ, mở ra kỷ nguyên độc lập dân tộc. Lịch sử cách mạng ấy có thể giúp gì cho đất nước, ở ngưỡng cửa mà chúng ta hy vọng là kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc?

+ GS Phạm Hồng Tung: Một giá trị lớn nhất mà đến nay vẫn còn nguyên tính thời sự là Cách mạng Tháng Tám cùng với thiên tài Hồ Chí Minh đã lập nên nền dân chủ cộng hòa. Ở thời điểm đó là nền cộng hòa thực sự đầu tiên của cả châu Á chứ không riêng gì Đông Nam Á. Chúng ta đã tổ chức tổng tuyển cử bầu ra Quốc hội lập hiến. Quốc hội ấy đã thông qua bản Hiến pháp hiện đại, có thể sánh vai với các nhà nước hiện đại.

Các nước châu Á lúc đó chưa đâu thực hiện tổng tuyển cử. Nhật Bản có Quốc hội nhưng là Quốc hội của chế độ quân chủ lập hiến. Quốc hội của Trung Hoa Dân Quốc là đại diện cho lực lượng quân phiệt và đại địa chủ. Indonesia thì một nhóm trí thức Tây học ngồi với nhau tự soạn ra hiến pháp, tuyên ngôn độc lập xong là công bố luôn, không thông qua bởi Quốc hội.

Cách mạng Tháng Tám như thế cho phép chúng ta đối thoại thể chế với các nước, tự tin rằng từ rất sớm, khi mới lập quốc, Việt Nam đã ra đời chế độ cộng hòa mang giá trị phổ quát nhà nước pháp quyền của nhân loại.

Những năm đầu sau Cách mạng Tháng Tám còn cho chúng ta những bài học sâu sắc về tổ chức và vận hành nhà nước theo nguyên tắc pháp quyền. Đó là khi Chủ tịch Hồ Chí Minh thuyết phục các đại biểu Quốc hội khóa I do dân bầu chấp nhận bổ sung 70 ghế cho đại biểu không qua bầu cử cho Việt Quốc, Việt Cách.

Đó cũng là cách mà chúng ta bầu đại biểu Quốc hội khóa II trong hoàn cảnh nước nhà bị chia cắt. Do không thể tổ chức bầu cử trong miền Nam được, 91 đại biểu miền Nam của Quốc hội khóa I tiếp tục được kéo dài nhiệm kỳ để thực hiện nhiệm vụ khóa II, đảm bảo Quốc hội mang tính đại diện cho cử tri cả nước Việt Nam thống nhất…

Đấy là những giá trị thể chế lớn lao mà Đảng ta phải luôn suy nghĩ, trăn trở trong quá trình xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền.

GS sử học Phạm Hồng Tung, ĐH Quốc gia Hà Nội.

Quy luật của “tự cởi trói”, vượt qua chính mình…

. 80 năm đã trôi qua có thể nói chỉ một nửa thời gian là tập trung cho nhiệm vụ đấu tranh giành độc lập dân tộc. Nửa còn lại là quá trình xây dựng, phát triển đất nước, mà các bước ngoặt đều là nỗ lực tự cởi trói, như Đổi mới 1986... Vậy có thể hiểu rằng xây dựng Nhà nước pháp quyền cũng là trở lại với các giá trị mà Cách mạng Tháng Tám tranh đấu?

+ Nước nào, thể chế nào cũng vậy, sự phát triển của mỗi quốc gia đều là vượt qua chính mình.

Hãy xem ông Trump của đảng Cộng hòa mới nhậm chức tổng thống chín tháng, đã xét lại và thay đổi bao nhiêu chính sách mà phe Dân chủ tạo dựng dưới thời ông Joe Biden. Thậm chí giới tinh hoa chính trị truyền thống của Mỹ cũng bị ông Trump thách thức.

Quan trọng hơn cả là có đổi mới thành công, có tự cởi trói thành công hay không. Tự cởi trói là vượt qua những gì cũ kỹ, lạc hậu. Tuy nhiên, khi đánh giá những gì thuộc về lịch sử luôn cần đặt trong bối cảnh cụ thể của nó. Cơ chế tập trung, bao cấp, biến nông thôn thành hợp tác xã trên thực tế đã giúp tập trung nhân lực, vật lực trong thời chiến. Một xã hội thời chiến ở miền Bắc đã được tổ chức chặt chẽ, đoàn kết làm hậu phương vững chắc cho miền Nam đánh Mỹ, nhờ đó mà Việt Nam chiến thắng.

Nhưng thực tiễn phát triển đã không như mong đợi. Cơ chế tập trung, bao cấp phù hợp với thời chiến nhưng trở thành quan liêu, cản trở sự phát triển đất nước trong thời bình và Đại hội VI bắt đầu thoát khỏi tư duy cũ ấy, để rồi mở ra công cuộc đổi mới với kết quả lớn lao mà chúng ta ngày nay đang thụ hưởng.

Dù vậy, 63 tỉnh, TP với chính quyền địa phương ba cấp là phù hợp với năng lực quản lý trước đây nhưng nay trong bối cảnh mới của khoa học, công nghệ, của chuyển đổi số thì phải thay đổi.

Bỏ cấp huyện, tổ chức lại lãnh thổ thành 34 tỉnh, thành lớn là điều trước đây chưa thực sự mạnh dạn nghĩ tới thì nay phải tự cởi trói tư duy mà làm cho bằng được. Có vậy mới tiến vào kỷ nguyên mới được.

Trước dòng thác lịch sử, mỗi cá nhân nếu biết chuyển hóa để vươn lên giá trị mới thì sẽ bước tiếp được tới tương lai. Còn than vãn, kêu khó này kia thì tự mình đang thương tiếc những sợi dây trói của quá khứ. Ôn lại lịch sử như thế giúp ta hiểu hơn hiện tại, để mà chủ động hơn trong đổi mới tư duy, thích ứng hơn với những thách thức trong quá trình phát triển.

Quang cảnh Hội nghị Trung ương 12 hồi giữa tháng 7 vừa qua. Ảnh: CTV

. Cuộc cách mạng về tổ chức và bộ máy mà ông nói được hiểu là để chuẩn bị các nền tảng quan trọng cho đất nước bước vào kỷ nguyên mới. Từ góc độ lịch sử, ông cảm nhận thế nào về những bước chuyển mình rất lớn lao đang diễn ra này?

+ Khi Tổng Bí thư Tô Lâm đặt vấn đề về kỷ nguyên vươn mình gần một năm trước, chúng tôi mừng lắm. Vì nghiên cứu dòng chảy lịch sử, chúng tôi từ lâu đã cảm nhận rõ sự tụt hậu của đất nước.

Tôi rất ủng hộ cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng. Nhưng với những kết quả ban đầu ấy, khi Tổng Bí thư Tô Lâm trong những bài phát biểu đầu tiên của mình nhấn mạnh yêu cầu chống lãng phí, nhất là lãng phí cơ hội phát triển; thẳng thắn chỉ ra sự tụt hậu của đất nước không còn là nguy cơ nữa, nói rõ “thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn” thì tôi thấy dấu hiệu đất nước sẽ có những thay đổi tích cực hơn nữa.

Từ lời dạy của tiền nhân tới yêu cầu nhân sự Đại hội XIV

. Vậy lịch sử cho chúng ta lời khuyên gì để có thể thành công trong kỷ nguyên mới?

+ Ôn lại lịch sử để thấy mọi cuộc cải cách đều là tự cởi trói, tự vượt lên chính mình, rất gian truân và có thể thất bại hoặc kết quả không như kỳ vọng.

Đảng ta cũng vậy, mỗi cuộc cải cách lớn đều cần nhuần nhuyễn, chủ trương đúng rồi thì phải chú trọng tuyên truyền, vận động, lãnh đạo quần chúng.

Như lần này, mới bước vào tinh gọn bộ máy, chưa tiết kiệm được nhiều đâu nhưng Tổng Bí thư Tô Lâm quyết ngay việc miễn học phí. Tôi tiếp xúc các nơi thấy dân rất ủng hộ. Giờ chủ yếu là cán bộ tâm tư thì phải làm tốt công tác vận động, làm tốt công tác chính sách, để guồng máy sớm trôi chảy.

Nhưng chỉ vậy thì chưa đủ, điều quan trọng nhất vẫn phải chọn được người tài cho đất nước.

Trong chiến tranh, trong khó khăn thời hậu chiến, bom đạn, nghèo đói chúng ta không sợ và đã vượt qua được. Còn trước ngưỡng cửa của kỷ nguyên mới, thế giới có nhiều thay đổi, công nghệ phát triển, thay đổi nhanh trong mọi mặt của thế giới, chúng ta đang tụt hậu về trình độ phát triển. Vậy thì đây là lúc chúng ta cần chọn được người tài…

Cán bộ ở TP.HCM hướng dẫn người dân làm thủ tục hành chính. Ảnh: BẢO PHƯƠNG - THUẬN VĂN

. Ông muốn nói đến Đại hội XIV sắp tới?

+ Đúng vậy. Đại hội Đảng các cấp, Đại hội Đảng toàn quốc cần chọn được người tài, đủ trình độ quán chiếu lĩnh vực, địa bàn được phân công phụ trách, quán chiếu được tình hình trong nước, tình hình thế giới.

Và để làm được, thế hệ lãnh đạo tới đây còn phải biết tuyên truyền, vận động để người dân hiểu được tình hình. Toàn xã hội phải nhanh chóng nắm bắt, bám sát được những bước chuyển của công nghệ. Phải thu hẹp khoảng cách tri thức bởi với sự phát triển công nghệ hiện nay thì một ngày băng vạn dặm.

. Vậy theo ông, có nhiều hy vọng không?

+ Một số bạn bè quốc tế mà tôi tiếp xúc nhận xét rằng một năm qua, Việt Nam đã có những bước chuẩn bị cho việc bước vào kỷ nguyên mới mà rõ nét nhất là sự hình thành thế hệ lãnh đạo, cơ chế lãnh đạo, cơ tầng lãnh đạo technocracy. Tức là sự lên ngôi của những nhà kỹ trị.

Tôi cũng hy vọng như vậy nhưng vẫn lo ngại về những thách thức mang tính thời đại. Đó là chủ nghĩa cường quyền nước lớn, là chủ nghĩa dân tộc cực đoan, là sự tha hóa của tính nhân bản trong thế giới chuyển đổi số.

Dù vậy, thời đại cũng mang tới cho chúng ta những cơ hội bằng vàng nếu có thể thực thi được chiến lược phát triển rút ngắn, nếu giáo dục và đào tạo có thể giúp chuyển đổi nghề trơn tru cho lực lượng lao động trong quá trình chuyển đổi số.

Tôi đã thấy được những nét như vậy trong dự thảo văn kiện chuẩn bị cho Đại hội XIV, nhấn mạnh lấy kết quả đầu ra làm thước đo của chính sách.

. Xin cảm ơn ông.

NGHĨA NHÂN thực hiện