Việt Nam trên hành trình chuyển mình sang mô hình tăng trưởng mới

Chính phủ mới ban hành Nghị quyết số 306/NQ-CP về điều chỉnh Quy hoạch tổng thể quốc gia thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050, trong đó phấn đấu tốc độ tăng trưởng tổng sản phẩm trong nước (GDP) bình quân đạt trên 8%/năm thời kỳ 2021 - 2030. Đến năm 2030, GDP bình quân đầu người theo giá hiện hành đạt khoảng 8.500 USD.

Một trong những nhiệm vụ trọng tâm trong thời kỳ quy hoạch là xác lập mô hình tăng trưởng mới, lấy khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là động lực chính. Ưu tiên phát triển một số ngành, lĩnh vực có tiềm năng, lợi thế và còn dư địa lớn, phù hợp với xu thế chung của thế giới và gắn với không gian phát triển mới.

Khi lợi thế cũ không còn là lợi thế

Khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số được xác định là động lực chính cho tăng trưởng.

Nghị quyết của Chính phủ không chỉ thể hiện tầm nhìn chiến lược, mà còn là lời khẳng định đanh thép: mô hình tăng trưởng hiện tại đã không còn là lựa chọn bền vững, cần nhanh chóng định hình lại con đường phát triển để chinh phục những mục tiêu tham vọng.

Tại báo cáo mới nhất công bố đầu tháng này về kinh tế Việt Nam, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cho rằng mô hình tăng trưởng định hướng xuất khẩu đã mang lại thành công to lớn cho Việt Nam, nhưng đang đứng trước bước ngoặt. "Để đạt mục tiêu thu nhập cao vào năm 2045, Việt Nam cần tái cân bằng mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững hơn, dựa nhiều hơn vào năng suất, đổi mới và cầu nội địa”.

Tại hội nghị diễn ra tuần qua, Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương Nguyễn Thanh Nghị cũng thẳng thắn nhìn nhận, mô hình tăng trưởng kinh tế Việt Nam còn bất cập và dần tới hạn, thể hiện qua một số chỉ báo.

Thứ nhất tăng trưởng dựa nhiều vào vốn, khai thác tài nguyên và lao động giá rẻ, trong khi đóng góp của năng suất nhân tố tổng hợp còn thấp so với các nước công nghiệp. Năng suất lao động có cải thiện nhưng chậm.

Thứ hai là cơ cấu kinh tế với công nghiệp gia công, lắp ráp chiếm ưu thế, giá trị gia tăng thấp, phụ thuộc vào nhập khẩu nguyên liệu và công nghệ.

Thứ ba là dấu hiệu về môi trường đầu tư và cạnh tranh. Lợi thế dân số vàng đang thu hẹp, lợi thế chi phí lao động thấp dần mất tác dụng, trong khi năng suất chưa bứt phá.

Bên cạnh đó, kinh tế vẫn dựa nhiều vào FDI thâm dụng vốn, chưa tạo nhiều đột phá về công nghệ và năng suất, giá trị gia tăng thấp, tỷ lệ nội địa hóa thấp, liên kết giữa doanh nghiệp trong nước và FDI chưa bền chặt.

Trong khi đó, tình hình thế giới biến động phức tạp, cạnh tranh thương mại, cạnh tranh công nghệ gay gắt. Các tiêu chuẩn quốc tế mới về thương mại và môi trường tạo ra nhiều thách thức cho sản xuất, xuất khẩu, tác động đến tăng trưởng khi một nền kinh tế có độ mở lớn như Việt Nam.

“Từ thực tiễn này, đặt ra yêu cầu cấp bách phải xây dựng mô hình tăng trưởng mới, làm mới các động lực tăng trưởng truyền thống, khai mở những mô hình kinh tế mới, các động lực mới dựa trên tri thức, khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và sức mạnh nội sinh của dân tộc. Phát huy tốt nhất các khu vực kinh tế, các ngành kinh tế, các không gian kinh tế và phải quan tâm cả góc độ tổng cung và tổng cầu của nền kinh tế”, Trưởng ban Chiến lược, Chính sách nhấn mạnh.

Chính phủ kiến tạo, doanh nghiệp tiên phong

Các ngành kinh tế, các động lực tăng trưởng mới đã được xác định như kinh tế số, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, kinh tế không gian vũ trụ, trí tuệ nhân tạo, bán dẫn... Tuy nhiên còn nhiều thách thức khiến các ngành phát triển chậm so với tiềm năng.

Trong đó, TS. Nguyễn Đức Hiển, Phó Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương, phân tích, theo đánh giá từ nghiên cứu quốc tế và trong nước, kinh tế số là ngành có triển vọng mang lại đóng góp tăng trưởng đột phá của Việt Nam, dự báo có thể mang lại 90 - 200 tỷ USD vào năm 2030. Đặc biệt, việc ứng dụng công nghệ AI thành công có thể đóng góp 120 - 130 tỷ USD vào GDP.

Tuy nhiên trong nỗ lực để kinh tế số hay các ngành kinh tế khác lớn mạnh, thực sự trở thành động lực chính của tăng trưởng, cơ hội và thách thức luôn song hành.

“Năm 2024, kinh tế số đóng góp 18,3% GDP nhưng kinh tế lõi, ngành công nghiệp công nghệ thông tin, công nghệ số đóng góp phần lớn giá trị, chiếm đến 62%. Mục tiêu đến năm 2030, kinh tế số đóng góp 30% GDP là một thách thức lớn”, ông Hiển đánh giá.

Tương tự, đối với kinh tế xanh, đầu tư xanh từ khu vực tư nhân có xu hướng tăng, đạt khoảng 161 triệu USD trong năm 2024, chiếm khoảng 2% tổng đầu tư.

Việt Nam đã có những thành công nhất định trong bán thí điểm tín chỉ carbon. Việt Nam cũng là nước sở hữu tiềm năng lớn phát triển năng lượng tái tạo như điện gió ngoài khơi và năng lượng mặt trời. Chỉ số chuyển dịch năng lượng năm 2024 của Việt Nam xếp thứ 32/120 nước, thể hiện sự tiến bộ đáng kể trong quá trình chuyển đổi xanh. Việt Nam đã có những cam kết mạnh mẽ về thể chế, chính sách cho mục tiêu chuyển đổi xanh. Tuy nhiên, Việt Nam đang đối mặt với những thách thức về chi phí lớn trong chuyển đổi xanh, ước tính tương đương khoảng 6,8% GDP mỗi năm…

Tại Báo cáo Cập nhật Kinh tế Đông Á - Thái Bình Dương tháng 10/2025 công bố ngày 7/10, Ngân hàng Thế giới (WB) đánh giá, đối với Việt Nam giải pháp quan trọng không chỉ là mở rộng thị trường xuất khẩu, mà còn phải tăng cường sức cầu nội địa, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số mạnh mẽ trong khu vực tư nhân. Việc nâng cao năng suất lao động được coi là chìa khóa để chuyển sang mô hình tăng trưởng chất lượng cao, nơi các ngành giá trị gia tăng đóng vai trò chủ đạo.

Nguyên Thứ trưởng Bộ Công Thương Trần Quốc Khánh gợi ý hướng tiếp cận ngay từ đầu ở những mô hình kinh tế mới, tạo ra chỗ đứng trong chuỗi giá trị ở phân khúc cao, điển hình như trong sản xuất UAV hay chip bán dẫn.

"Nếu chỉ dừng lại ở kiểm đếm, đóng gói chip bán dẫn thì vẫn là gia công, nhưng nếu phát triển các doanh nghiệp, đơn vị nghiên cứu để thiết kế, thậm chí đầu tư để sản xuất thử, như mong muốn đầu tư cho Viettel, chúng ta sẽ đứng vào vị thế cao", ông Khánh phân tích.

Tuy nhiên, bước chân vào những lĩnh vực mới, sử dụng khoa học, công nghệ đồng nghĩa với việc phải chấp nhận rủi ro. Do đó, GS.TS. Hoàng Văn Cường, Ủy viên Ủy ban Kinh tế và Tài chính của Quốc hội, nhấn mạnh vai trò kiến tạo của Chính phủ: "Hiện nay, chúng ta đang đi vào thời kỳ khoa học, công nghệ. Doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư mạo hiểm để ứng dụng khoa học, công nghệ, nhưng nghiên cứu ban đầu để tạo ra điều đó, tạo ra chiến lược phát triển công nghệ này phải là Nhà nước, Chính phủ phải đi đầu. Chính phủ phải chấp nhận rủi ro để tạo ra những hướng ban đầu, như Nghị quyết 57 xác định “chấp nhận rủi ro, đầu tư mạo hiểm. Chính phủ phải tạo ra những môi trường để trợ giúp doanh nghiệp tăng cường năng lực kiến tạo, hỗ trợ những gì họ cần".

Bên cạnh đó, chuyên gia cho rằng các doanh nghiệp cần chủ động hơn nữa. Thay vì những yêu cầu hỗ trợ mang tính chất tài chính từ phía Nhà nước, doanh nghiệp có thể chủ động đề xuất những sáng kiến để các bộ, ngành tham khảo và từ đó đưa ra chính sách phù hợp.

Ông Hồ Đức Phớc, Phó Thủ tướng Chính phủ

Việt Nam cần quyết tâm chuyển đổi mô hình tăng trưởng. Quá trình chuyển đổi không chỉ cần được thực theo chiều rộng mà còn phải tiến hành theo chiều sâu, phát triển trên nền tảng khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, nâng cao năng suất lao động, sử dụng có hiệu quả nguồn lực của đất nước. Mô hình kinh tế mới không chỉ là sự lựa chọn, mà còn là yêu cầu của thực tiễn và mệnh lệnh của thời đại.

Ông Aaditya Mattoo, Kinh tế trưởng khu vực Đông Á – Thái Bình Dương của WB

Việt Nam đã chuyên môn hóa sâu hơn trong các ngành công nghiệp và dịch vụ có giá trị gia tăng cao, song cải cách thể chế và nâng cao năng suất lao động sẽ là yếu tố quyết định để Việt Nam tận dụng cơ hội từ dịch chuyển chuỗi cung ứng toàn cầu. Mức độ tham gia của Việt Nam vào chuỗi sản xuất khu vực vẫn khiêm tốn. Do đó, việc đẩy mạnh cải cách cơ cấu kinh tế và nâng cao năng lực điều hành được coi là yêu cầu cấp thiết để củng cố đà tăng trưởng bền vững.

PGS. TS Nguyễn Thường Lạng, Đại học Kinh tế Quốc dân

Mô hình tăng trưởng hiện nay của Việt Nam không chỉ dựa vào xuất khẩu hay đầu tư công như trước, mà đã bắt đầu hình thành những động lực mới từ cải cách thể chế, chuyển đổi số và phát triển kinh tế tư nhân. Nhờ vậy, các ngành công nghiệp chế biến - chế tạo, nông nghiệp công nghệ cao, dịch vụ du lịch và logistics đều có bước tăng trưởng đồng đều, tạo nền tảng vững chắc cho đà bứt phá cuối năm. Tôi dự báo với kịch bản tích cực, năm nay GDP có thể đạt từ 8,2-8,5%, trong đó quý IV/2025 có thể chạm mốc hơn 9%.

Đỗ Kiều