Vì sao sóng thần và địa chấn vừa qua tránh được thiệt hại lớn?

Người dân Nhật Bản lập tức sơ tán lên cao sau khi có lệnh cảnh báo sóng thần. Ảnh: Reuters.

Sáng ngày 30/7 vừa qua, một trong những trận động đất mạnh nhất từng được ghi nhận với cường độ 8,8 độ đã xảy ra ngoài khơi bán đảo Kamchatka, thuộc vùng Viễn Đông nước Nga.

Tuy trận động đất gây ra sóng thần lan rộng khắp Thái Bình Dương nhưng thiệt hại về người và tài sản không quá lớn. Câu hỏi được đặt ra: điều gì đã giúp thế giới tránh khỏi một thảm họa khốc liệt?

Một hệ thống cảnh báo hoạt động như đồng hồ Thụy Sĩ

Khi những con sóng bắt đầu vượt đại dương với tốc độ gần 800 km/h, các hệ thống cảnh báo sớm lập tức được kích hoạt từ Hawaii đến Nhật Bản và bờ Tây nước Mỹ. Hơn 3 triệu người tại các khu vực ven biển đã được sơ tán khẩn cấp.

Theo giới chuyên gia, đây là một trong những phản ứng ứng phó thảm họa thành công nhất trong lịch sử hiện đại, Guardian cho biết.

Tâm điểm của phản ứng thần tốc này chính là Trung tâm Cảnh báo Sóng thần Thái Bình Dương (PTWC) đặt tại Hawaii.

Trung tâm Cảnh báo Sóng thần Thái Bình Dương (PTWC) tại Honolulu. Ảnh: USGS.

Được thành lập từ năm 1949, PTWC đã theo dõi hoạt động địa chấn và sóng thần khắp Thái Bình Dương suốt nhiều thập kỷ. Ngay sau khi trận động đất xảy ra, một nhóm nhỏ chuyên gia của PTWC đã xác định chính xác tâm chấn, độ sâu và tiềm năng gây sóng thần, từ đó phát đi cảnh báo chỉ trong vài phút. Nhờ tốc độ và độ chính xác ấy, hàng nghìn sinh mạng có thể đã được cứu sống.

Tuy nhiên, vai trò sống còn của PTWC đang đứng trước nguy cơ bị suy giảm khi cơ quan chủ quản - một đơn vị thuộc chính phủ Mỹ - bị cắt giảm ngân sách trong thời gian gần đây dưới thời Tổng thống Trump.

Một trận động đất lớn, nhưng dưới lòng đại dương

Trận động đất hôm 30/7 xảy ra ở độ sâu khoảng 47 km dưới đáy biển, dọc theo đới hút chìm nơi mảng kiến tạo Thái Bình Dương lấn sâu xuống dưới mảng Bắc Mỹ.

Đây là một trong những vùng đứt gãy lớn nhất hành tinh được gọi là siêu đứt gãy (megathrust) và phần lớn nằm dưới nước, luôn tiềm ẩn nguy cơ tạo sóng thần.

Sóng thần lan ra khắp đại dương với vận tốc của một máy bay phản lực, khiến một số khu vực chỉ có vài phút để sơ tán, trong khi các nơi khác được cảnh báo trước vài giờ.

Không giống những cảnh tượng trong phim, sóng thần thực tế là chuỗi nhiều đợt sóng, có thể tiếp tục lan truyền trong nhiều ngày sau khi trận động đất kết thúc.

Tâm chấn nằm gần thành phố Petropavlovsk-Kamchatsky của Nga - nơi có khoảng 180.000 dân. Tại đây, cư dân đã sơ tán lên vùng đất cao khi các cảng biển bị ngập. Cách đó 200 km, núi lửa Klyuchevskoy cũng phun trào với dung nham tràn xuống sườn tây.

Sóng thần ập vào thị trấn Nga, cuốn trôi nhà cửa Cảnh quay cho thấy khoảnh khắc sóng thần tràn vào Severo-Kurilsk sau trận động đất mạnh xảy ra ngoài khơi bán đảo Kamchatka, Nga ngày 30/7.

Tại Severo-Kurilsk, một số công trình ven biển bị sóng cuốn trôi. Sóng cao nhất ghi nhận tại Nga là 4 m. Tuy nhiên, điện Kremlin khẳng định hệ thống cảnh báo đã vận hành hiệu quả và không có thương vong nào được ghi nhận.

Ngoài Nga, sóng thần khiến nhiều nước như Nhật Bản, Mỹ, Canada, Chile, Ecuador và New Zealand phát đi cảnh báo và tổ chức sơ tán. Tại Hawaii, Mỹ, sóng cao nhất chỉ 1,8 m; ở bang California, Mỹ, là khoảng 1 m; còn ở Nhật chỉ khoảng 0,5 m - thấp hơn đáng kể so với dự đoán ban đầu.

Cảnh báo nhanh, chỉ dẫn rõ ràng và người dân đã sẵn sàng

Tại Hawaii, còi cảnh báo vang lên, tin nhắn được gửi tới điện thoại, các trung tâm khẩn cấp được kích hoạt và người dân được yêu cầu lên vùng đất cao. Hệ thống vận hành đồng bộ ở tất cả các đảo.

Nhật Bản đã yêu cầu gần 2 triệu người dân sơ tán. Ở Chile, chính phủ tổ chức chiến dịch sơ tán quy mô lớn chưa từng có, với 1,4 triệu người di tản khỏi khu vực nguy hiểm.

Cảnh báo sóng thần trên ảnh chụp bằng điện thoại di động ở Honolulu, Hawaii, Mỹ. Ảnh: Sydney Plant.

Giáo sư Ilan Kelman, chuyên gia về thảm họa và y tế tại Đại học College London, cho rằng chính sự chuẩn bị dài hạn, giáo dục cộng đồng và diễn tập ứng phó đã cứu sống hàng nghìn người.

Theo ông, việc học hỏi từ ký ức đau thương của thảm họa sóng thần khiến hơn 200.000 người thiệt mạng vào năm 2004 chính là chìa khóa giúp thế giới phản ứng tốt hơn lần này.

Trận sóng thần năm 2004 xảy ra khi không có hệ thống cảnh báo sớm hiệu quả trong khu vực Ấn Độ Dương, thậm chí một số cảnh báo còn bị gửi… bằng fax hoặc email và không đến kịp người dân.

Sau năm 2004, hệ thống cảnh báo sóng thần ở Ấn Độ Dương đã được thiết lập và hoạt động nhiều lần với hiệu quả chưa đồng đều. Theo Kelman, một số khu vực như Đại Tây Dương vẫn chưa có hệ thống tương tự, và cần đầu tư mạnh hơn.

Trong vụ động đất lần này, PTWC là đơn vị phát hiện và đưa ra cảnh báo đầu tiên. Nhờ xác định nhanh độ lớn, độ sâu và kiểu đứt gãy, họ đã biết sớm nguy cơ sóng thần và phát đi cảnh báo, sau đó được chính quyền các nước chuyển tải tới người dân.

Tuy vậy, việc PTWC thuộc một cơ quan liên bang Mỹ đang bị cắt giảm ngân sách gây lo ngại. Giáo sư Kelman nhấn mạnh: “Nếu có bất kỳ tác động tiêu cực nào từ việc cắt giảm, cần được xem xét lại. Những người đã cứu sống hàng nghìn người hôm nay xứng đáng được đầu tư thêm nguồn lực”.

“Rõ ràng, họ đã làm việc hiệu quả vượt bậc. Thế giới nợ họ một lời cảm ơn sâu sắc”, ông nói thêm.

Phương Linh