Vì sao nông sản Việt mãi xuất thô?

Khó trong và vướng ngoài

Giá dừa khô tại miền Nam từ năm 2022 đến nay tăng liên tục. Năm 2022 là 3.000 đồng/quả, năm 2023 là 5.000 đồng/quả, năm 2024 là 12.000 đồng/quả và 4 tháng đầu năm 2025 là 19.000 đồng/quả. Từ ngày 16/6 đến nay, giá dừa nguyên liệu có xu hướng giảm khoảng 30% (khoảng 14.000 đồng/quả) do nguồn dừa nhập khẩu từ Indonesia, nhưng giá vẫn rất cao.

Giá dừa nguyên liệu tăng cao khiến hàng loạt nhà máy chế biến các sản phẩm từ dừa phục vụ xuất khẩu khó khăn. Ảnh minh họa

Giá dừa nguyên liệu tăng cao do nguồn cung sụt giảm khi nhiều diện tích bị ảnh hưởng bởi hạn mặn những năm trước và sâu bệnh trong giai đoạn trổ buồng. Trong khi đó, các doanh nghiệp đẩy mạnh thu mua dừa để phục vụ xuất khẩu thô khiến thị trường dừa càng thêm khan hiếm. Điều này dẫn đến hàng loạt nhà máy chế biến các sản phẩm từ dừa phục vụ xuất khẩu khốn đốn.

Theo thông tin từ Hiệp hội Dừa tỉnh Bến Tre, hiện có khoảng 40-50% sản lượng dừa của địa phương được xuất khẩu dạng thô ra nước ngoài (nhiều nhất là Trung Quốc), từ đó khiến hàng loạt nhà máy chế biến dừa phải giảm công suất hoạt động, thậm chí chạy cầm chừng do thiếu trầm trọng nguyên liệu.

“Nguồn nguyên liệu dừa của Việt Nam ngày càng bị “chảy máu” ra nước ngoài làm cho các nhà máy trong nước không đủ dừa chế biến sâu, ảnh hưởng tới các hợp đồng xuất khẩu và tạo việc làm cho nhiều công nhân ở các nhà máy”, ông Cao Bá Đăng Khoa, Phó Chủ tịch Thường trực kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Dừa Việt Nam chia sẻ với phóng viên Báo Công Thương.

Điều này cũng dẫn đến nghịch lý đó là dù Việt Nam là một trong những quốc gia xuất khẩu dừa hàng đầu thế giới, nhưng chúng ta lại phải chi tới 183 tỷ đồng để nhập khẩu dừa trong 4 tháng đầu năm nay, gấp hơn 11 lần so với cùng kỳ năm ngoái.

Thiếu nguồn nguyên liệu, doanh nghiệp chế biến buộc phải nhập khẩu từ các nước trong đó có Indonesia. Tuy nhiên, hiện Chính phủ Indonesia đang nghiên cứu áp thuế 80% với dừa nguyên liệu xuất khẩu nhằm ưu tiên nguyên liệu cho các nhà máy trong nước. Không chỉ có Indonesia, các quốc gia như Philippines, Malaysia đang thực hành chính sách cấm xuất khẩu dừa nguyên liệu nhằm ưu tiên cho doanh nghiệp trong nước sản xuất ổn định.

Nếu ngành dừa đối diện với bài toán chảy máu nguyên liệu thì với cây đậu tương lại đối diện diện với bài toán chế biến sâu. Theo đó, từ diện tích trồng đậu tương khoảng 200.000ha đến nay chỉ còn khoảng 30.000ha. Mỗi tấn hạt đậu tương trên thị trường chỉ có giá trị từ 20-30 nghìn đồng/kg, một ha chỉ mang về khoảng 40-60 triệu đồng. Vì vậy, người dân bỏ trồng.

Theo Giáo sư, Viện sĩ, Tiến sĩ khoa học Trần Đình Long, Chủ tịch Hội Giống cây trồng Việt Nam, nếu áp dụng chế biến sâu, chỉ đơn giản như làm sữa đậu nành, giá trị một ha đậu tương có thể đạt 400 triệu đồng, chưa kể bã đậu tương có thể làm thức ăn chăn nuôi. Nếu áp dụng công nghệ Nhật Bản, chế biến mầm đậu nành thành Isoflavon - một sản phẩm chức năng dành cho phụ nữ thì giá trị một ha đậu tương có thể trên 2 tỷ đồng.

Còn với ngành hàng cà phê, số liệu được công bố bởi Cục Hải quan cho thấy, 5 tháng đầu năm 2025, xuất khẩu cà phê đạt 823.908 tấn với kim ngạch thu về cao kỷ lục 4,7 tỷ USD, giảm nhẹ 0,6% về lượng nhưng tăng tới 62,3% về kim ngạch so với cùng kỳ năm 2024. Động lực chính cho sự tăng trưởng đột phá này đến từ mức giá xuất khẩu bình quân 5 tháng đầu năm đạt 5.709 USD/tấn, tăng 63,2% so với cùng kỳ năm ngoái.

Dù vậy, cà phê chế biến của Việt Nam mới chiếm khoảng 20% tổng kim ngạch xuất khẩu. Đây là con số khá khiêm tốn. Vì sao cà phê Việt mới chủ yếu xuất thô mà chưa đẩy mạnh chế biến, gia tăng giá trị cho hạt cà phê? Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương về việc này, ông Trịnh Đức Minh – Chủ tịch Hiệp hội Cà phê Buôn Ma Thuột – cho hay, phần lớn các mặt hàng chế biến chịu sự cạnh tranh gay gắt và được sự bảo hộ của các quốc gia tiêu dùng để họ nuôi ngành công nghiệp chế biến sâu của nước họ.

Đẩy mạnh chế biến sâu, gia tăng giá trị cho nông sản

Theo Giáo sư, Viện sĩ, Tiến sĩ khoa học Trần Đình Long, Chủ tịch Hội Giống cây trồng Việt Nam, nông nghiệp Việt Nam còn rất nhiều hạn chế, rõ nhất là hơn 90% nông sản Việt Nam xuất khẩu thô, giá trị thu về rất thấp.

Nhìn rộng ra thế giới, nước Anh không trồng chè nhưng thương hiệu trà Lipton của họ xuất khẩu khắp các nước. Quả ca cao trồng ở Tây Nguyên được người Bỉ dùng làm socola rất ngon, thậm chí ngon hơn socola Bỉ. Điều đó cho thấy, việc đẩy mạnh chế biến sâu mang lại hiệu quả rất lớn, có thể giúp hình thành nên các thương hiệu nông sản quốc gia, quốc tế của Việt Nam, mang lại giá trị rất cao.

Việt Nam có các yếu tố “thiên thời”, “địa lợi” khi có điều kiện rất thuận lợi cho phát triển nông nghiệp với đất đai trù phú, từ các vùng đất phù sa màu mỡ đến đất đỏ bazan, từ khí hậu á nhiệt đới, có thể trồng các loại cây ôn đới đến khí hậu nhiệt đới. Để giảm tỷ lệ xuất thô, gia tăng giá trị cho nông sản Việt, việc hoàn thiện cơ chế chính sách là hết sức quan trọng.

Với ngành dừa, các chuyên gia cho rằng, cần xem xét lại chính sách xuất khẩu dừa trái thô, nguyên liệu thô từ dừa. Điều đó cũng nhằm bảo vệ tài nguyên cho công nghiệp chế biến dừa trong nước, nâng giá trị gia tăng từ dừa, tăng kim ngạch xuất khẩu.

“Nên áp thuế dừa nguyên liệu xuất khẩu dạng thô chưa qua chế biến như: Dừa đã qua công đoạn làm khô mức thuế 5%; dừa còn nguyên sọ mức thuế 5%. Điều này nhằm đảm bảo nguồn nguyên liệu dừa phục vụ chế biến sâu ở các nhà máy trong nước nhằm nâng cao giá trị”, ông Cao Bá Ðăng Khoa kiến nghị.

Với cà phê, mục tiêu đặt ra với ngành hàng này đó là đưa kim ngạch xuất khẩu lên 6 tỷ USD, trong đó, nâng tỷ lệ cà phê chế biến lên 30% đến năm 2030. Để đạt được mục tiêu đặt ra, bên cạnh việc nâng cao chất lượng hạt cà phê thì việc thu hút các dự án đầu tư chế biến sâu, đảm bảo các yếu tố cạnh tranh trên thị trường là việc cần phải đẩy mạnh.

Xuất khẩu nông sản của Việt Nam hiện nay chủ yếu là xuất khẩu thô khiến giá trị sản phẩm rất thấp. Nếu đầu tư vào sản xuất theo chuỗi, trong đó chú trọng đến chế biến sâu, hình thành sản phẩm thương hiệu quốc gia, quốc tế, giá trị nông sản Việt Nam có thể gấp 5-7 lần hiện nay, thậm chí nhiều hơn nữa.

Nguyễn Hạnh