Văn hóa số - động lực mềm cho tăng trưởng hai con số

Văn hóa số - nền tảng tinh thần của kinh tế số và xã hội số

Diễn đàn có chủ đề “Phát triển kinh tế số, xã hội số toàn diện, bao trùm - đạt mục tiêu tăng trưởng GDP hai con số giai đoạn 2026 - 2030”. Phát biểu tại Diễn đàn, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã nhấn mạnh một cách nhìn mang tính biện chứng và rất thời đại khi khẳng định kinh tế số và xã hội số là hai phạm trù “tuy hai mà một, tuy một mà hai”; lĩnh vực này phát triển sẽ thúc đẩy lĩnh vực kia, và nếu một trong hai không phát triển thì sẽ kìm hãm sự phát triển chung. Điều này cho thấy, chuyển đổi số không thể chỉ được tiếp cận như một vấn đề kỹ thuật hay kinh tế thuần túy, mà phải được đặt trong tổng thể phát triển con người và xã hội, nơi văn hóa số giữ vai trò nền tảng tinh thần, định hình cách thức con người tham gia, sáng tạo và hưởng lợi từ kinh tế số.

Thủ tướng Phạm Minh Chính phát biểu tại Diễn đàn quốc gia phát triển Kinh tế số và xã hội số lần thứ ba. Ảnh: Trần Hải

Mục tiêu phát triển kinh tế số của Việt Nam không chỉ nhằm tăng trưởng nhanh hơn, mà sâu xa hơn là để đổi mới mô hình tăng trưởng, tái cấu trúc nền kinh tế, nâng cao năng suất lao động và năng lực cạnh tranh quốc gia. Song song với đó, việc xây dựng xã hội số được xác định là nhằm hướng tới một xã hội bao trùm, nhân văn, nơi mọi người dân đều có cơ hội bình đẳng tiếp cận dịch vụ số, nâng cao chất lượng sống, thu hẹp khoảng cách phát triển và đặc biệt là phát huy bản sắc văn hóa Việt Nam trên môi trường số.

Chính trong mối quan hệ hữu cơ ấy, văn hóa số nổi lên như một trụ cột không thể thiếu. Văn hóa số không chỉ là số hóa các sản phẩm hay hoạt động văn hóa truyền thống, mà là sự chuyển đổi toàn diện về hệ giá trị, chuẩn mực ứng xử, lối sống, phương thức sáng tạo và tiêu dùng của con người trong không gian số. Nếu kinh tế số là động lực tạo ra tăng trưởng, xã hội số là nền tảng tổ chức đời sống, thì văn hóa số chính là “linh hồn” giúp quá trình đó diễn ra theo hướng lành mạnh, bền vững và mang bản sắc Việt Nam. Phát triển văn hóa số không chỉ là yêu cầu nội tại của quá trình chuyển đổi số, mà còn là điều kiện tiên quyết để kinh tế số thực sự thấm sâu “vào mọi người, mọi nhà, mọi ngõ ngách của nền kinh tế”, như chính Thủ tướng đã nhấn mạnh.

Từ góc nhìn đó, Diễn đàn không chỉ dừng lại ở việc tổng kết hay đánh giá, mà mở ra một yêu cầu lớn hơn: xác lập một cách tiếp cận phát triển kinh tế số và xã hội số dựa trên nền tảng văn hóa, lấy con người làm trung tâm, lấy bản sắc và giá trị Việt Nam làm điểm tựa, để từ đó tạo ra một động lực tăng trưởng mới - vừa nhanh, vừa bền vững, đủ sức đưa đất nước tiến cùng, bắt kịp và vươn lên trong dòng chảy phát triển số của thế giới.

Dư địa tăng trưởng mới cho mục tiêu tăng trưởng hai con số

Nếu như trong giai đoạn trước, tăng trưởng chủ yếu dựa vào khai thác tài nguyên, lao động giá rẻ và đầu tư vốn lớn, thì trong kỷ nguyên số, giá trị ngày càng được tạo ra từ tri thức, sáng tạo, dữ liệu và nội dung. Đây chính là “địa hạt” của văn hóa số. Các sản phẩm văn hóa số - từ điện ảnh, âm nhạc, trò chơi điện tử, thiết kế sáng tạo, quảng cáo số, nội dung trên các nền tảng số, đến du lịch văn hóa thông minh - không chỉ mang lại doanh thu trực tiếp, mà còn góp phần xây dựng thương hiệu quốc gia, kích thích tiêu dùng, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và tạo ra nhiều việc làm mới có chất lượng cao.

Công nghiệp văn hóa số có ưu thế đặc biệt ở khả năng thẩm thấu nhanh, tác động rộng và chi phí biên thấp, nhất là khi được hỗ trợ bởi hạ tầng số, dữ liệu mở và các nền tảng công nghệ. Một sản phẩm văn hóa số thành công không chỉ phục vụ thị trường trong nước, mà còn có thể tiếp cận thị trường khu vực và toàn cầu, tham gia trực tiếp vào chuỗi giá trị sáng tạo quốc tế.

Đáng chú ý, phát triển văn hóa số còn góp phần đa dạng hóa động lực tăng trưởng, giảm phụ thuộc vào một số ngành truyền thống, đồng thời tạo ra sự kết nối liên ngành mạnh mẽ. Điện ảnh số thúc đẩy du lịch; âm nhạc và biểu diễn trực tuyến kích thích tiêu dùng văn hóa; thiết kế sáng tạo và nội dung số nâng cao giá trị cho sản phẩm công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ. Khi được tổ chức bài bản, hệ sinh thái công nghiệp văn hóa số có thể trở thành một “động cơ tăng trưởng mềm” nhưng bền bỉ, đóng góp ngày càng lớn vào GDP.

Tuy nhiên, để khai thác được dư địa này, cần nhìn rõ những điểm nghẽn hiện hữu, đó là những rào cản về thể chế, chính sách đối với dịch vụ số xuyên biên giới; những bất cập trong bảo hộ sở hữu trí tuệ, bản quyền số; những khó khăn trong kết nối, chia sẻ dữ liệu; và cả những thách thức về an ninh mạng, an toàn thông tin và niềm tin số. Nếu không tháo gỡ kịp thời, các điểm nghẽn này sẽ kìm hãm khả năng bứt phá của các ngành dựa trên sáng tạo và văn hóa số.

Bên cạnh đó, phát triển văn hóa số cũng đặt ra yêu cầu mới về chất lượng nguồn nhân lực sáng tạo. Văn hóa số không thể lớn mạnh nếu thiếu những con người có tư duy số, kỹ năng số, khả năng sáng tạo và bản lĩnh văn hóa vững vàng. Đây chính là mối liên hệ trực tiếp giữa mục tiêu phát triển kinh tế số với xây dựng xã hội số nhân văn, bao trùm - nơi mỗi người dân không chỉ là người tiêu dùng, mà còn là chủ thể sáng tạo, đồng sáng tạo giá trị trong không gian số.

Trong bối cảnh Việt Nam đặt mục tiêu tăng trưởng GDP hai con số trong giai đoạn tới, văn hóa số và công nghiệp văn hóa số cần được nhìn nhận như một trong những trụ cột tăng trưởng mới của nền kinh tế. Đây là lĩnh vực vừa phù hợp với xu thế toàn cầu, vừa tận dụng được lợi thế về bản sắc văn hóa, nguồn nhân lực trẻ, khả năng thích ứng nhanh với công nghệ và khát vọng sáng tạo của xã hội Việt Nam. Văn hóa số chính là không gian hội tụ giữa công nghệ, con người và khát vọng phát triển, nơi các ý tưởng sáng tạo có thể được nuôi dưỡng, lan tỏa và chuyển hóa thành giá trị kinh tế cụ thể, góp phần quan trọng đưa đất nước phát triển nhanh hơn, mạnh hơn và bền vững hơn trong kỷ nguyên số.

Phát triển văn hóa số - từ nhận thức chiến lược đến hành động

Khi đặt trong mối quan hệ với văn hóa số, càng cho thấy đây không phải là một lĩnh vực có thể phát triển tự phát, mà cần một cách tiếp cận bài bản, có tầm nhìn dài hạn, gắn chặt với cải cách thể chế, phát triển con người và huy động nguồn lực xã hội.

Trước hết, cần tiếp tục hoàn thiện nhận thức chiến lược về văn hóa số trong tổng thể phát triển kinh tế số và xã hội số. Văn hóa số phải được nhìn nhận như một thành tố cấu thành của năng lực cạnh tranh quốc gia trong kỷ nguyên mới, chứ không chỉ là “phần mềm” đi theo công nghệ. Phát triển văn hóa số chính là điều kiện để kinh tế số và xã hội số vận hành hài hòa, tránh lệch pha giữa tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội, giữa tốc độ phát triển và chiều sâu nhân văn.

Trên nền tảng đó, đột phá về thể chế là yêu cầu mang tính quyết định. Đối với văn hóa số và công nghiệp văn hóa số, đây chính là “nút thắt” then chốt. Một môi trường thể chế minh bạch, linh hoạt, khuyến khích sáng tạo và bảo vệ bản quyền sẽ là điều kiện để các sản phẩm văn hóa số phát triển lành mạnh, tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu và đóng góp thực chất cho GDP.

Cùng với thể chế, đầu tư cho con người - chủ thể của văn hóa số cần được đặt ở vị trí trung tâm, đúng như tinh thần “con người là trung tâm” mà Thủ tướng nhấn mạnh. Phát triển văn hóa số không thể chỉ dựa vào hạ tầng và công nghệ, mà phải dựa vào việc hình thành một lực lượng công dân số có tri thức, kỹ năng, bản lĩnh văn hóa và trách nhiệm xã hội. Đây là điều kiện để xây dựng một xã hội số văn minh, bao trùm, “không để ai bị bỏ lại phía sau”, đồng thời tạo ra nguồn nhân lực sáng tạo cho các ngành kinh tế dựa trên tri thức và nội dung.

Một nhiệm vụ quan trọng khác là huy động và sử dụng hiệu quả các nguồn lực xã hội cho phát triển văn hóa số. Đầu tư công cần đóng vai trò dẫn dắt, tạo hạ tầng, nền tảng và không gian sáng tạo; trong khi đó, khu vực tư nhân và cộng đồng sáng tạo chính là động lực trực tiếp tạo ra sản phẩm, dịch vụ và giá trị gia tăng. Nếu được thiết kế tốt, cơ chế hợp tác này sẽ giúp văn hóa số phát triển nhanh hơn, lan tỏa rộng hơn và bền vững hơn.

Đặc biệt, phát triển văn hóa số cần được đặt trong mục tiêu lớn hơn là xây dựng một xã hội số nhân văn, giàu bản sắc. Đây chính là điểm khác biệt căn bản giữa con đường phát triển của Việt Nam với nhiều mô hình tăng trưởng thuần túy dựa trên công nghệ, nơi hiệu quả kinh tế đôi khi đi kèm với sự xói mòn giá trị văn hóa và gắn kết xã hội.

Khi văn hóa số được đặt đúng vị trí, được đầu tư đúng hướng và được triển khai bằng những giải pháp đột phá, đó sẽ là nguồn lực "mềm nhưng mạnh", góp phần quan trọng đưa đất nước phát triển bứt phá, giàu mạnh và bền vững trong kỷ nguyên số.

Bùi Hoài Sơn