Ứng phó với biến đổi khí hậu: Nhận diện thách thức, để hành động thiết thực

Ảnh hưởng của cơn bão số 3 Yagi tháng 9/2024 đã khiến mực nước sông Thao dâng cao gây ngập úng nhiều hộ dân trên địa bàn xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa.

Kỳ I: Cảnh báo cấp thiết từ thiên tai

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang khiến thiên tai tại Việt Nam trở nên ngày càng khốc liệt, bất thường và khó lường hơn, tác động trực tiếp đến mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội. Những năm gần đây, tại tỉnh Phú Thọ liên tục ghi nhận các hiện tượng thời tiết cực đoan với quy mô và mức độ thiệt hại gia tăng rõ rệt. Hệ lụy của thiên tai ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển kinh tế - xã hội, đời sống của Nhân dân và mục tiêu phát triển bền vững.

Thiên tai ngày càng diễn biến phức tạp, khó lường

BĐKH là sự thay đổi của khí hậu trong một khoảng thời gian dài do tác động của các điều kiện tự nhiên và hoạt động của con người, biểu hiện bởi sự nóng lên toàn cầu, mực nước biển dâng và gia tăng các hiện tượng khí tượng thủy văn cực đoan. Mặc dù không phải mọi hiện tượng thời tiết cực đoan đều bắt nguồn từ BĐKH nhưng các nhà khoa học khẳng định rằng hiện tượng này đang làm gia tăng cả về tần suất lẫn mức độ nghiêm trọng của chúng.

Thiên tai do BĐKH gây ra là một trong những thách thức lớn nhất mà nhân loại đang phải đối mặt trong thế kỷ XXI. Tại Phú Thọ - tỉnh Trung du, miền núi với vị trí địa lý đặc thù đồi núi, địa hình bị chia cắt bởi nhiều sông, suối, thời gian qua, tỉnh thường chịu ảnh hưởng của thiên tai với các đợt mưa cường độ, tần suất lớn gây ra lũ quét, sạt lở đất, ngập úng cục bộ nhiều nơi. Từ năm 2021 đến nay, trên địa bàn tỉnh xảy ra 60 đợt thiên tai gây thiệt hại về người, nhà cửa, trang thiết bị, công trình xây dựng... Điều đáng nói, tổng giá trị thiệt hại của thiên tai những năm sau luôn lớn hơn năm trước. Giai đoạn 2016-2020, thiệt hại do thiên tai ước tính gần 1.100 tỷ đồng. Song thiệt hại do thiên tai riêng năm 2024 là 1.723 tỷ đồng, cho thấy thiên tai ngày càng khốc liệt và khó lường hơn, đặt ra những thách thức trong công tác ứng phó và phục hồi.

Năm 2024, toàn tỉnh đã xảy ra 15 đợt thiên tai, trong đó có 11 đợt mưa lớn diện rộng, lượng mưa vượt trung bình nhiều năm từ 400-600mm. Ảnh hưởng của cơn bão số 3 Yagi năm 2024 - đây là cơn bão mạnh nhất trong 30 năm qua trên biển Đông và trong 70 năm qua trên đất liền với cường độ rất mạnh, phạm vi ảnh hưởng rộng, sức tàn phá lớn, đã gây ra thiệt hại nghiêm trọng cho miền Bắc, trong đó có Phú Thọ là minh chứng rõ nét về sự nguy hiểm của hiện tượng thời tiết cực đoan trong bối cảnh BĐKH ngày càng phức tạp. Ảnh hưởng của cơn bão số 3 và hoàn lưu sau bão đã làm 6 người chết; 4 người mất tích do sập câu Phong Châu; 8 người bị thương; hư hỏng 471 nhà dân; trên 6.800 ngôi nhà bị ngập nước; trên 7.300 hộ dân phải di dời khẩn cấp do ngập lụt và sạt lở đất... cùng nhiều thiệt hại về cơ sở hạ tầng và tài sản, hoa màu khác.

Đã gần 1 năm sau cơn bão số 3 đi qua những dư âm và hậu quả cơn bão số 3 để lại vẫn là nỗi kinh hoàng của nhiều hộ dân, đặc biệt là các hộ dân ở vùng trũng thấp, ven đê, sườn núi. Đánh giá về tác động của cơn bão số 3, đồng chí Nguyễn Ngọc Hồng - Phó Chủ tịch UBND huyện Hạ Hòa cho biết: “Cơn bão số 3 đi qua đã gây ra những tổn thương nghiêm trọng về người và tài sản. Chỉ trong vài ngày, hàng nghìn hec-ta lúa và hoa màu bị ngập úng, mất trắng; nhiều đoạn đường quốc lộ bị ngập, phá hỏng; nhiều tài sản, công trình công cộng của địa phương bị cuốn trôi; mực nước của các sông Hồng nhiều lần tăng trên mức báo động 3... Điều này phản ánh thực tế BĐKH và thiên tai diễn ra ngày càng mạnh hơn và tác động của lũ, lụt đến cuộc sống của người dân ngày càng nhiều hơn, cường độ lớn hơn”.

Bão Yagi không chỉ là một hiện tượng thời tiết khắc nghiệt, mà còn là cảnh báo rõ ràng về sự bất ổn của thời tiết và tác động khôn lường của BĐKH. Mặc dù công tác khắc phục hậu quả đã được triển khai kịp thời, với sự tham gia của các cơ quan chức năng và người dân, tuy nhiên, những thiệt hại về hạ tầng, sản xuất, nhất là sản xuất nông nghiệp không thể khắc phục ngay trong ngắn hạn.

Công nhân xí nghiệp thủy nông Đoan Hùng phải nối dài hệ thống ống hút nước do mực nước sông Lô xuống thấp, bảo đảm cấp nước cho nông dân gieo cấy.

Còn nhiều thách thức trong ứng phó với biến đổi khí hậu

Trước những tác động nghiêm trọng tới mọi lĩnh vực và quốc gia, BĐKH đã trở thành một trong những vấn đề cấp bách toàn cầu, là thách thức an ninh phi truyền thống lớn nhất và nghiêm trọng nhất đối với nhân loại trong thế kỷ XXI. Tại tỉnh Phú Thọ cũng như trên cả nước, BĐKH đang làm gia tăng những thách thức đối với nhiều ngành, nghề và lĩnh vực. Những tác động này không chỉ ảnh hưởng nghiêm trọng đến phát triển kinh tế mà còn đe dọa sự ổn định xã hội và môi trường sống bền vững.

Những năm gần đây, tình trạng mưa lớn, trong đó có mưa cục bộ ở nhiều khu vực vượt mốc lịch sử, hiện tượng mưa trái mùa như mưa sớm hơn và mưa muộn cuối vụ sau khi các hồ chứa đã tích đầy nước gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến phát triển sản xuất. Những tổn thất kinh tế do tác động của BĐKH cộng với các chi phí khắc phục thiệt hại làm giảm mức tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, việc dự báo các hiện tượng thời tiết quy mô nhỏ như dông, lốc, sét còn hạn chế do thời gian xuất hiện và kết thúc của các hiện tượng nói trên ngắn nên thông tin cảnh báo tới được cộng đồng đôi khi còn chậm, chỉ đáp ứng được một phần yêu cầu ngày càng cao của cộng đồng.

Đối với hạ tầng, hệ thống hồ, đập thủy lợi trên địa bàn tỉnh với hơn 1.300 hồ chứa, đập dâng lớn, nhỏ, còn một số hồ bị hư hỏng, xuống cấp. Các tuyến đường giao thông kết hợp phục vụ công tác PCTT của tỉnh vẫn còn một số tuyến mặt đường nhỏ, hư hỏng ảnh hưởng đến việc lưu thông, an toàn của phương tiện. Trên một số sông, ngòi nhỏ chưa có cầu giao thông nên đã gây cản trở lớn cho công tác di dời Nhân dân trong trường hợp cần phải di dời và cứu hộ cứu nạn khi có thiên tai, đặc biệt là ở những khu vực vùng núi đi lại khó khăn.

BĐKH tác động rõ rệt tới tính hữu dụng, sức chịu tải, độ bền, độ an toàn của các công trình xây dựng mà trong thiết kế có thể chưa tính toán hết được các tác động. Đồng chí Nguyễn Hùng Sơn - Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi và Khí tượng thủy văn (Sở Nông nghiệp và Môi trường) cho biết: “Hệ thống công trình đê điều trên địa bàn tỉnh cơ bản đã được cứng hóa, đảm bảo công tác phòng, chống lũ và các loại hình thiên tai khác song vẫn còn một số đoạn đê cao trình còn thấp so với mực nước lũ thiết kế. Cũng do ảnh hưởng của BĐKH, làm thay đổi lượng nước mưa và mùa mưa, dẫn tới xuất hiện vùng mưa rất lớn và vùng ít mưa; thời gian mưa tập trung trong thời gian ngắn; dòng chảy lũ đến các công trình sẽ tăng lên đột biến, dòng chảy năm biến động, lưu lượng đỉnh lũ tăng... dẫn đến các thay đổi các thông số thiết kế nhiều khi vượt quá so với các thông số thiết kế ban đầu làm ảnh hưởng đến an toàn của các công trình thủy lợi”.

Giai đoạn 2016-2020, BĐKH và thiên tai gây vỡ 50m đê, sạt lở trên 17km đê cấp III và cấp IV, đê bao, đê bối, 595 công trình thủy lợi, 42 đập thủy lợi, 4 trạm bơm, hư hỏng sạt lở trên 10km bờ vở sông. Đặc biệt, riêng năm 2024, ảnh hưởng của cơn bão số 3 đã làm tràn hơn 19km đê tả hữu Thao, sạt lở 620m mái đê, sạt lở trên 23km bờ vở sông...

Đồng thời, chế độ mưa thay đổi dẫn tới sự thay đổi dòng chảy của sông suối theo hướng bất lợi, một số hệ thống thủy lợi không đáp ứng được nhu cầu tiêu và yêu cầu cấp nước dẫn tới các công trình thủy lợi phải hoạt động trong điều kiện khác với thiết kế làm cho năng lực phục vụ của công trình giảm.

Trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng cơ sở hạ tầng, dân cư và sản xuất làm ngăn cản dòng chảy tự nhiên. Bên cạnh đó việc khai thác rừng, tài nguyên, khoáng sản ảnh hưởng đến cân bằng sinh thái, thảm phủ thực vật bị suy giảm làm tăng nguy cơ, cường độ, tần suất, cấp độ lũ, sạt lở.

Ngoài ra BĐKH đã tác động xấu đến tài nguyên đất, nước, không khí hệ sinh thái và đa dạng sinh học. BĐKH không chỉ đặt ra các mối đe dọa về thiên tai mà còn kéo theo những thách thức về kinh tế - xã hội và môi trường.

Để ứng phó với BĐKH, không chỉ cần sự vào cuộc của một địa phương, một quốc gia hay cá nhân nhỏ lẻ mà là sự chung tay của toàn thế giới, tất cả mọi tổ chức cá nhân đều phải nâng cao ý thức bảo vệ môi trường, hạn chế đến mức tối đa mức phát thải nhà kính tiến tới đưa mức phát thải ròng về “0” vào năm 2050 mà Việt Nam đã tham gia tại công ước khung của Liên hợp quốc về BĐKH đưa ra.

>>> Kỳ II: Thích ứng để phát triển

Nhóm PV Kinh tế