UAV có thể mở đường cho Ukraine thay đổi cục diện với Nga?

Theo Viện Nghiên cứu Dịch vụ Hoàng gia (RUSI) tại Anh, vào đầu năm 2025, UAV đã gây ra từ 60% đến 70% thiệt hại cho trang bị quân sự Nga trong xung đột. Mặc dù quân đội Nga đã phát triển lực lượng máy bay không người lái riêng và dựa vào thế mạnh truyền thống về tác chiến điện tử để nâng cấp công nghệ chống UAV, các mẫu UAV linh hoạt của Ukraine vẫn tiếp tục làm lộ ra những lỗ hổng trong hệ thống phòng thủ Nga. Đầu tháng 6/2025, UAV được giấu kín trong các xe tải nhỏ được vận chuyển vào lãnh thổ Nga đã làm hư hại một phần phi đội máy bay chiến đấu mang đầu đạn hạt nhân của Nga, theo lời giới chức Ukraine.

Hiện nay, nhiều quốc gia đang đẩy mạnh đầu tư phát triển loại vũ khí này. Đài Loan đầu tư mạnh vào UAV sản xuất hàng loạt để phòng trường hợp xung đột với Trung Quốc. Israel điều chỉnh lại hệ thống phòng thủ Vòm Sắt ở Gaza để đối phó với các môi đe dọa an ninh từ UAV bên ngoài lãnh thổ. Các chính phủ châu Âu, trong làn sóng tái vũ trang lớn nhất kể từ Chiến tranh Lạnh, xác định UAV và hệ thống chống UAV là ưu tiên đầu tư. Mỹ - quốc gia đi đầu trong việc phát triển UAV tinh vi và đắt đỏ do các tập đoàn quốc phòng lớn sản xuất, giờ đang tìm mua loại rẻ hơn, do các công ty khởi nghiệp thiết kế để triển khai với số lượng lớn.

Trong khi Tổng thống Trump giảm dần hỗ trợ quân sự cho Ukraine, cho rằng đây là “vấn đề của châu Âu”, nhà lãnh đạo Nga Putin dường như quyết tâm tận dụng cơ hội này để giành thêm nhiều thành quả quân sự trên chiến trường. Trong bối cảnh ấy, những chiếc máy bay giá rẻ nhưng có sức chiến đấu cao có thể là hi vọng duy nhất giúp Ukraine đảo ngược tình thế.

UAV Shahed-136. Ảnh: Reuters

Những loại UAV nào đang được sử dụng ở Ukraine?

UAV nhỏ, nhẹ với nhiều cánh quạt, thường được gọi là UAV góc nhìn thứ nhất (FPV) – đã trở thành biểu tượng công nghệ của cuộc chiến kéo dài hơn 3 năm qua giữa Nga và Ukraine. Mạng xã hội trong những năm qua tràn ngập video và hình ảnh ghi lại khoảng khắc những chiếc FPV lao vào bộ binh, xe bọc thép, dàn tên lửa và sở chỉ huy, gây ra thương vong lớn cho đối phương.

Một số UAV cánh quạt khác có thể thả lựu đạn cỡ nhỏ và được tái sử dụng nếu trở về an toàn. UAV cánh cố định kiểu "lượn lờ" trên bầu trời (loitering munitions) tìm kiếm mục tiêu trước khi va chạm và phát nổ. Mẫu mới như B-1 của Ukraine có thể bay nhiều giờ, ít tiếng ồn, khó bị phát hiện hơn.

Trong khi đó, UAV tầm xa kiểu máy bay cánh cố định không người lái có thể bay hàng trăm km. Từ cuối 2022, Nga đã tung ra chiến trường hơn 20.000 chiếc UAV cảm tử Shahed do Iran sản xuất, đặc biệt tập trung ở các mặt trận phía Tây. Đáp trả, Ukraine phát triển các loại UAV tấn công tầm xa riêng, nhắm vào nhà máy lọc dầu, kho nhiên liệu và đạn dược ở tận Bashkortostan, cách Ukraine 1.500 km.

Gần đây, Ukraine đag tăng cường tấn công vào sâu trong lãnh thổ Nga, nhắm vào cơ sở quân sự – công nghiệp. Đầu tháng 5/2025, Nga tuyên bố bắn hạ 485 UAV Ukraine trong một đợt không kích kéo dài hai ngày khiến nhiều nhà máy sản xuất vũ khí và nhà máy cáp quang duy nhất của nước này bị hư hại. Các sân bay quanh Moscow phải dừng hoạt động tạm thời, hơn 100 chuyến bay bị hoãn. Điều đáng chú ý là đợt tấn công diễn ra cả ban ngày, trong khi các cuộc tấn công trước đây thường xảy ra ban đêm.

Gần đây, Kiev bắt đầu trang bị tên lửa cho các UAV hoạt động trên biển. Đầu tháng 5/2025, Ukraine tuyên bố UAV hải quân đã tiêu diệt hai chiến đấu cơ Nga gần cảng Novorossiysk. Những UAV này có thể điều khiển từ hàng trăm km nhờ mạng vệ tinh Starlink của Mỹ. Với giá chỉ khoảng 20.000 USD, chúng đặt ra thách thức nghiêm trọng cho các chiến hạm trị giá hàng trăm triệu USD của Nga.

Trong giai đoạn đầu xung đột, Ukraine dựa vào UAV Bayraktar của Thổ Nhĩ Kỳ để nhắm pháo binh vào xe tăng Nga. Hiện nay, Kiev họ đã phát triển dòng UAV riêng như Leleka và Furia, trong khi Nga sử dụng máy bay Orlan cho các nhiệm vụ trinh sát.

Trên mặt đất, Ukraine bắt đầu triển khai chó robot điều khiển từ xa để dò mìn và truy tìm lính Nga ở nơi UAV bay không vào được: trong nhà, trong rừng rậm hay chiến hào. UAV còn được dùng để vận chuyển nhu yếu phẩm đến các đơn vị bị cô lập, dẫn đường cho lính lạc rút lui, thậm chí ép đối phương đầu hàng.

Cục diện chiến trường thay đổi như thế nào?

Hầu hết UAV FPV có thể lắp ráp tại xưởng nhỏ từ linh kiện mua online. Giá rẻ nhất chỉ khoảng 400 USD nhưng chúng có thể làm tê liệt hoặc phá hủy xe tăng, thiết bị trị giá hàng trăm ngàn đến hàng triệu USD.

Điều đó buộc Nga phải điều chỉnh chiến thuật của mình. Thay vì xe tăng di chuyển thành hàng dễ bị UAV tấn công, lính Nga được bắt đầu sử dụng xe máy, scooter điện, xe golf, hoặc đi bộ trong các đợt tấn công Điều này khiến UAV khó phát hiện vì mục tiêu nhỏ và phân tán; nhưng việc chia nhỏ các đơn vị chiến đấu cũng khiến họ dễ bị hạ gục hơn.

Ngụy trang đã trở thành vấn đề sống còn, ngay cả ở những khu vực cách xa chiến tuyến. Xe bọc thép được bao phủ bằng lưới thô tự chế nhằm mắc cánh quạt UAV, trong khi binh lính thường xuyên ẩn náu trong các chiến hào được che chắn kỹ lưỡng và tránh tụ tập, bởi bất cứ dấu hiệu hoạt động nào cũng có thể bị phát hiện từ trên không.

Tình trạng giám sát trên không liên tục dường như đã vắt kiệt sức của hai bên tham chiến. Khu vực “xám” – dải đất không bên nào kiểm soát hoàn toàn – đã mở rộng đáng kể: từ 10 km năm 2022 lên tới 25 km hiện nay ở thời điểm hiện tại, trải dài hơn 1.000 km khắp miền Đông Ukraine. Nhiều ý kiến cho rằng, dù vượt trội về quân số, Nga cũng chỉ đạt được những bước tiến nhỏ giọt suốt năm qua.

Cuộc chạy đua UAV giữa Ukraine và Nga

Ukraine sản xuất ít nhất 1 triệu UAV năm ngoái, dự định tăng lên 2,5 triệu vào năm 2025. Nga cũng không kém cạnh: Tổng thống Putin yêu cầu sản xuất 1,4 triệu UAV năm 2025, gấp 10 lần sản lượng năm 2023, bất chấp các lệnh trừng phạt từ Mỹ và phương Tây.

Cuộc đua phát triển các dòng máy bay không người lái giữa Nga và Ukraine dường như vẫn chưa đi đến hồi kết. Mỗi lần một thế hệ UAV mới xuất hiện, lại có một đối sách ra đời, rồi nhanh chóng trở nên lỗi thời vì bị vượt mặt bởi cải tiến tiếp theo.

Để đối phó với UAV cỡ lớn như Shahed, hệ thống phòng không có thể phát hiện và tiêu diệt bằng hỏa lực truyền thống. Nhưng với UAV FPV – nhỏ, nhanh, bay sát mặt đất, thì việc bắn rơi trở nên vô cùng khó khăn. Giải pháp được đưa ra là gây nhiễu: cắt đứt liên lạc giữa UAV và người điều khiển, hoặc phát tín hiệu GPS giả để dẫn UAV đi lạc hướng. Ngược lại, UAV được trang bị chip nhảy tần để tránh bị phát hiện và giữ liên lạc ổn định hơn.

Nga đi xa hơn bằng cách phát triển UAV điều khiển qua cáp quang – không phát sóng radio, miễn nhiễm với gây nhiễu, có thể bay thấp, ẩn mình tốt. Tuy nhiên, loại UAV này nặng nề do phải mang theo cuộn cáp, hoạt động chậm, dễ bị bắn, phạm vi chỉ khoảng 10 km và rất dễ hỏng trong điều kiện gió mạnh. Không những thế, loại UAV này thường xuyên để lại rác nhựa trên chiến trường do những sợi cáp quang bị đứt.

Nhưng sự phụ thuộc vào người điều khiển vẫn là điểm yếu lớn nhất. Mất tín hiệu hay đứt cáp, UAV lập tức rơi vào tình trạng “chết lâm sàng”. Các trạm điều khiển cũng trở thành mục tiêu tấn công. Để khắc phục, nhiều UAV tầm xa, đắt tiền bắt đầu được tích hợp trí tuệ nhân tạo. Chúng sử dụng kỹ thuật SLAM (định vị đồng thời và vẽ bản đồ), so sánh hình ảnh thực địa với ảnh vệ tinh để xác định vị trí, kết hợp cảm biến và GPS nhằm tự tìm và tấn công mục tiêu. Một số mẫu hiện nay có thể tự hoạt động phần lớn hành trình và chỉ cần con người xác nhận mục tiêu trước khi triển khai.

Nga sở hữu lợi thế về quy mô công nghiệp. Các cụm sản xuất UAV như Alabuga (nơi lắp ráp bản sao Shahed) hay Izhevsk (phát triển UAV chiến đấu Garpiya) cho phép nước này sản xuất hàng loạt những dòng UAV tiên tiến nhất. Ukraine, ngược lại, dựa vào mạng lưới linh hoạt gồm hơn 500 nhà cung cấp, từ xưởng nhỏ trong garage đến nhà máy lớn và cả UAV dân dụng mua từ chợ trực tuyến Trung Quốc rồi cải tiến.

Trong số các nhà cung cấp của Ukraine, Skyfall đã vươn lên thành nhà sản xuất UAV lớn nhất cả nước. Họ phát triển Vampire, một UAV đa năng có thể chở 15 kg bom hoặc hàng tiếp tế. Skyfall đã cung cấp hàng ngàn chiếc Vampire cho mặt trận, sản xuất dòng Shrike FPV phổ biến, lập trung tâm sửa chữa UAV gần chiến trường, điều hành học viện đào tạo kỹ sư và duy trì đường dây nóng 24/7 để hỗ trợ binh sĩ ngay trong lúc giao tranh.

Ukraine cũng nhận UAV từ các đối tác như Anh và Đức nhưng ngành sản xuất trong nước vẫn đang đảm nhận vai trò chủ lực. Bộ Quốc phòng Ukraine đã chi hơn 2,5 tỷ USD cho các công ty sản xuất UAV nội địa trong giai đoạn 2024–2025, ký hợp đồng với 76 doanh nghiệp. Tuy nhiên, theo cố vấn Bộ trưởng Quốc phòng Oleksandr Kubrakov, khả năng tự chủ của Kiev vẫn còn yếu ớt do gần như hoàn toàn lệ thuộc hoàn toàn vào các đơn đặt hàng nhà nước.

“Nếu muốn ngành UAV phát triển bền vững, Ukraine phải cho phép xuất khẩu UAV quân sự”, ông nói. Đến thời điểm hiện tại, điều này vẫn bị cấm theo luật pháp Ukraine.

Diệp Thảo/VOV.VN (tổng hợp) Theo Bloomberg, RT