Từ 'học để biết chữ' đến 'học để phát triển'

Người dân xã Cao Bồ (Tuyên Quang) chế biến chè shan tuyết theo phương pháp truyền thống.

Từ xóa mù chữ truyền thống đến xóa mù chữ chức năng

Báo cáo tổng kết 5 năm thực hiện các nội dung về giáo dục và đào tạo thuộc CTMTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I: từ năm 2021 đến năm 2025 và định hướng giai đoạn 2026-2030 của Bộ GD&ĐT cho thấy, công tác xóa mù chữ giai đoạn I đã đạt được nhiều kết quả nổi bật.

Đó là, tỷ lệ biết chữ của người dân trong độ tuổi 15–60 ở nhiều địa phương đạt trên 98%, trong đó có tỉnh Thanh Hóa duy trì chuẩn xóa mù chữ mức độ 2 tại toàn bộ 27/27 huyện, thị xã, thành phố. Quảng Nam cũng ghi dấu ấn khi 9/9 huyện miền núi được công nhận đạt chuẩn quốc gia về xóa mù chữ mức độ 2.

Tuy nhiên, bên cạnh thành công, vẫn còn những thách thức không nhỏ. Đến cuối năm 2024, riêng tại Thanh Hóa, vẫn còn trên 18 nghìn người mù chữ trong độ tuổi 15–60, chủ yếu trên 45 tuổi, sống rải rác ở địa bàn khó khăn. Nhóm này ít có cơ hội tiếp cận lớp học tập trung, gặp rào cản về tâm lý và điều kiện đi lại. Điều đó cho thấy, nếu chỉ dừng lại ở cách tiếp cận truyền thống – mở lớp dạy đọc, dạy viết cơ bản – thì công tác xóa mù chữ sẽ chưa đủ sức bền.

Chính từ thực tiễn đó, định hướng giai đoạn 2026–2030 được đề xuất là chuyển trọng tâm từ “học để biết chữ” sang “học để sống, để phát triển”. Xóa mù chữ không chỉ để người dân đọc được một tờ giấy, viết được vài dòng chữ, mà là tạo cơ hội để họ nắm bắt kiến thức pháp luật cơ bản, biết quản lý tài chính gia đình, áp dụng kỹ thuật sản xuất nông nghiệp, chăm sóc sức khỏe bản thân và cộng đồng. Đây là bước phát triển mới, coi người học là trung tâm và kết quả học tập phải gắn liền với cuộc sống hàng ngày.

Học sinh vùng khó khăn tại Phú Thọ được quan tâm đầu tư về giáo dục.

Học để làm và phát triển bền vững

Theo đề xuất định hướng của địa phương trong Báo cáo Tổng kết 5 năm thực hiện các nội dung về giáo dục và đào tạo thuộc CTMTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I: từ năm 2021 đến năm 2025 và định hướng giai đoạn 2026-2030, công tác xóa mù chữ giai đoạn mới sẽ được triển khai thông qua Chương trình xóa mù chữ chức năng.

Bộ GD&ĐT định hướng xây dựng các bộ tài liệu học tập theo dạng mô-đun, lồng ghép những nội dung thiết thực nhất với đời sống: từ luật pháp, quản lý tài chính, vệ sinh môi trường, đến kỹ thuật canh tác, chăm sóc sức khỏe.

Cách tiếp cận này biến lớp học xóa mù chữ thành “lớp học cuộc sống”. Học viên không chỉ học chữ, mà còn học cách áp dụng chữ nghĩa vào quản lý công việc gia đình, phát triển sinh kế, nâng cao chất lượng đời sống. Với những địa phương miền núi, nơi tỷ lệ tái mù chữ còn cao, hướng đi này có thể giúp người dân gắn bó với tri thức hơn, tránh tình trạng “học rồi quên”.

Để hiện thực hóa mục tiêu này, các đơn vị kiến nghị ban hành chính sách hỗ trợ đặc thù cho đội ngũ giáo viên xóa mù chữ. Đây là lực lượng then chốt nhưng thường phải làm việc trong điều kiện thiếu thốn. Các gói hỗ trợ bao gồm phụ cấp trách nhiệm, hỗ trợ chi phí đi lại, cung cấp tài liệu giảng dạy, chế độ làm thêm giờ… là rất cần thiết để khuyến khích giáo viên bám lớp, bám bản.

Song song với đó, các mô hình học tập linh hoạt được khuyến khích triển khai: lớp học buổi tối, cuối tuần, mô hình gia đình học tập, sử dụng audio qua điện thoại hay công cụ công nghệ đơn giản. Những cách làm này phù hợp với đặc thù người học lớn tuổi, sống phân tán và có ít thời gian rảnh.

Tầm nhìn xa hơn, xóa mù chữ giai đoạn 2026–2030 sẽ góp phần giảm nghèo bền vững, tăng năng lực hội nhập cho người dân tộc thiểu số, đồng thời tạo nền tảng cho việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực vùng khó. Khi người dân vừa biết chữ, vừa biết áp dụng kiến thức để phát triển kinh tế và nâng cao đời sống, công tác xóa mù chữ sẽ thực sự trở thành “đòn bẩy” cho phát triển bền vững.

Long Anh - Minh Sơn