Tự hào truyền thống vẻ vang, vững bước vào kỷ nguyên mới

Các đồng chí lãnh đạo Trung ương và Thành phố Hà Nội thực hiện nghi thức khai trương Trung tâm Báo chí Thủ đô Hà Nội. Ảnh: V. Hải

Truyền thống trăm năm

Trải qua một thế kỷ, bằng những đóng góp to lớn, báo chí cách mạng Việt Nam đã khẳng định những truyền thống vẻ vang.

Thứ nhất, vững vàng về bản lĩnh chính trị, trung thành tuyệt đối với Đảng, với Tổ quốc và nhân dân. Đây là giá trị cốt lõi, là bản chất cách mạng của nền báo chí và của các thế hệ người làm báo cách mạng Việt Nam.

Đại hội lần thứ nhất Hội những người viết báo Việt Nam (5-1950), khẳng định: Báo chí góp phần vào việc xây dựng nền dân chủ nhân dân và kháng chiến kiến quốc bằng nghề nghiệp của mình. Đó là sự đóng góp của hàng loạt tờ báo cách mạng, sau Báo Thanh niên (1925), như Tờ báo đầu tiên của Đảng - tờ Tranh đấu (15-8-1930); tạp chí đầu tiên của Đảng là Tạp chí Đỏ (5-8-1930); tờ báo đầu tiên của những người cộng sản Hỏa Lò (3-1930) là Tù nhân báo; Việt Nam độc lập, Dân chúng (1938); Cờ Giải phóng, Cứu Quốc (1942 - 1945). Đây là những tờ báo có vai trò chủ chốt tuyên truyền cách mạng trong thời kỳ hoạt động công khai nửa hợp pháp và hợp pháp.
Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, báo chí ở miền Bắc và báo chí cách mạng ở miền Nam là đội quân chủ lực động viên cổ vũ tinh thần yêu nước, quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược. Những bản tin, bài báo, bức ảnh từ chiến trường miền Nam đăng trên Báo Nhân Dân, Quân đội nhân dân, Thông tấn xã Việt Nam, phát trên sóng Đài Tiếng nói Việt Nam... là lời hiệu triệu mạnh mẽ, thôi thúc lớp lớp thanh niên “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”.

Sau ngày đất nước thống nhất, chung tay xây dựng chủ nghĩa xã hội, báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục xác định rõ nhiệm vụ “đổi mới báo chí vì sự nghiệp đổi mới đất nước và hiện đại hóa đất nước”. Báo chí đã thông tin nhanh, nhạy, đầy đủ, toàn diện về đời sống chính trị, kinh tế - xã hội trong nước và quốc tế; giới thiệu về đất nước, con người Việt Nam, về những thành tựu của công cuộc Đổi mới; nêu gương, giới thiệu nhân tố mới, người tốt, việc tốt, đấu tranh phê phán các hiện tượng tiêu cực, tham nhũng và quan điểm sai trái, thù địch, bảo vệ Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước và là diễn đàn của nhân dân. Công cuộc Đổi mới mở ra không gian rộng lớn cho những cây bút phát hiện, giám sát, phản biện xã hội sâu sắc, thuyết phục, có hiệu quả xã hội rõ rệt, được nhân dân hưởng ứng mạnh mẽ. Báo chí ngày càng phát huy vai trò quan trọng trong đời sống chính trị - xã hội của đất nước.

Thứ hai, đội ngũ nhà báo luôn phát huy tinh thần dấn thân và sẵn sàng xả thân vì sự nghiệp cách mạng đấu tranh giành độc lập dân tộc, xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Trong kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ và các cuộc chiến đấu bảo vệ Tổ quốc, hơn 500 nhà báo đã ngã xuống trên các chiến trường. Riêng Thông tấn xã Việt Nam đã có hơn 250 nhà báo - liệt sĩ.

Ngày nay, trong thời bình, rất nhiều nhà báo không quản ngại gian khó, nguy hiểm, đến các “điểm nóng” Hoàng Sa, Trường Sa, những vùng lũ lụt, tâm bão càn quét, những nơi dịch bệnh hoành hành, hay có mặt trong cuộc chiến chống buôn lậu, ma túy khốc liệt... để kịp thời cung cấp cho công chúng những tin bài, hình ảnh nóng hổi tính thời sự, những thông tin góp phần vào sự điều hành của Chính phủ.

Thứ ba, báo chí nhanh chóng thích ứng kỷ nguyên số, vừa sáng tạo, tự đổi mới, chủ động hội nhập, vừa giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Thế hệ các nhà báo hậu chiến đã tiếp nối truyền thống, phẩm chất, kinh nghiệm và đạo đức nghề nghiệp của các thế hệ đi trước. Nội dung thông tin ngày càng phong phú, thiết thực, hình thức thể hiện ngày càng sinh động, hấp dẫn, đa dạng. Các nhà báo trẻ được đào tạo có hệ thống, cơ bản, hiện đại, có khả năng làm chủ công nghệ mới, ngoại ngữ tốt.

Báo chí nước ta đã chủ động bắt kịp xu thế phát triển truyền thông đa phương tiện, đa nền tảng của báo chí thế giới. Các thiết bị, công nghệ làm báo tiên tiến trên thế giới đều sớm có mặt tại nhiều cơ quan báo chí Việt Nam, nhất là lĩnh vực truyền hình, phát thanh, báo điện tử: Máy quay và thiết bị ghi hình chuyên dụng, Smartphone đa chức năng, Thiết bị dựng phim và biên tập đa phương tiện, Báo chí dữ liệu (Data Journalism), Thực tế tăng cường (AR) và thực tế ảo (VR), Blockchain trong báo chí, Tòa soạn kỹ thuật số và nền tảng tích hợp (CMS) hiện đại, Công nghệ phát sóng trực tiếp (livestreaming) hỗ trợ báo chí phát sóng sự kiện trực tiếp trên nhiều nền tảng, Podcasting và nội dung âm thanh... Một số xu hướng công nghệ nổi bật trong làm báo thế giới hiện nay đã có mặt trong hoạt động báo chí nước ta như Audience-first & data-driven (dựa vào dữ liệu người dùng để quyết định nội dung), MoJo (Mobile Journalism - báo chí di động)... Đó không chỉ là sự thích ứng, bắt kịp xu thế, mà còn thể hiện khả năng làm chủ công nghệ số của báo chí Việt Nam.

Nhiều tờ báo đã tự trang trải, cân đối được chi phí, một số cơ quan báo chí có lãi bằng nhiều phương thức hoạt động trong tòa soạn hội tụ và báo chí đa nền tảng, góp phần đầu tư cho thiết bị, công nghệ và kỹ năng làm báo hiện đại.

Vượt qua thách thức, vững bước vào kỷ nguyên mới

Hiện nay, báo chí nước ta đang đối mặt với nhiều thách thức đa chiều trong môi trường truyền thông số, cạnh tranh thông tin và những biến động xã hội khó lường.

Thứ nhất, thách thức về thông tin và độ tin cậy.

Việc lan truyền tin giả, thông tin sai lệch ngày càng khó kiểm soát. Mạng xã hội phát triển nhanh chóng khiến tin giả lan truyền nhanh, khó kiểm chứng, ngăn chặn. Nhà báo phải đối mặt với áp lực kiểm chứng thông tin trong thời gian gấp, khối lượng thông tin lớn.

Niềm tin vào báo chí bị suy giảm. Công chúng bị “quá tải thông tin” và thường không hài lòng với độ trễ của thông tin báo chí so với thông tin trên mạng xã hội. Độc giả chuyển sang tin vào các nguồn không chính thống hoặc tin tức "cá nhân hóa", tin tức không được kiểm chứng.

Thứ hai, thách thức về công nghệ và kỹ năng làm báo.

Những ai không học hỏi kỹ năng số, kỹ năng làm báo đa phương tiện, báo chí dữ liệu, AI... sẽ tụt hậu, mất khả năng cạnh tranh trong nghề báo. Áp lực đa năng, áp lực từ việc lạm dụng AI, ChatGPT... cũng là thách thức. Phóng viên ngày nay phải vừa viết, quay, chụp, dựng, livestream và xử lý tương tác mạng xã hội. Vì thế, dễ dẫn đến quá tải, chất lượng thông tin giảm sút, sai sót nghề nghiệp.

Thứ ba, thách thức về kinh tế báo chí và mô hình báo chí.

Mô hình kinh tế báo chí đang bị khủng hoảng. Doanh thu quảng cáo chuyển mạnh sang các nền tảng như Google, Facebook. Nhiều tòa soạn bị thu hẹp ngân sách, giảm biên chế, phụ thuộc vào nguồn thu ngoài báo chí. Áp lực thương mại hóa nội dung gây khó cho nhà báo. Dễ chạy theo lượt xem, câu like, giật tít - ảnh hưởng đạo đức nghề báo.

Thứ tư, thách thức đạo đức nghề nghiệp.

Là do phải cân bằng giữa tốc độ và độ chính xác. Trong kỷ nguyên tin tức “real-time”, nhà báo dễ mắc lỗi do chạy đua tốc độ. Áp lực từ mạng xã hội, ý kiến công chúng có thể làm nhà báo ngại phản biện, né tránh chủ đề nhạy cảm. Xâm phạm đời tư cá nhân cũng là thách thức lớn. Tác nghiệp trong thời đại số, đòi hỏi ý thức đạo đức nghề nghiệp càng cao.

Thứ năm, thách thức từ môi trường pháp lý.

Quy định pháp luật chưa theo kịp thực tiễn phát triển công nghệ số. Khó phân định ranh giới giữa “báo chí công dân” và “báo chí chuyên nghiệp”. Rủi ro nghề nghiệp là thách thức dễ thấy. Phóng viên điều tra, phản biện dễ gặp nguy hiểm, áp lực, thậm chí bị tấn công trên mạng hoặc ngoài đời.

Thứ sáu, thách thức trong xây dựng mối quan hệ với công chúng.

Trong mối quan hệ với công chúng, nhà báo phải cạnh tranh với mạng xã hội và các KOLs. Công chúng tin tưởng vào "người ảnh hưởng" hơn là báo chí chuyên nghiệp. Nhà báo cần học cách tương tác, lắng nghe và thiết lập lòng tin mới.

Mặt khác, thay đổi thói quen tiếp nhận thông tin ở công chúng là thách thức khó vượt qua. Công chúng thích nội dung ngắn, nhanh, tương tác được, đề cao tính cá nhân. Thách thức này đặt ra yêu cầu thay đổi cách kể chuyện của nhà báo và cách cơ cấu nội dung của cơ quan báo chí.

Người làm báo hiện nay không chỉ cần kỹ năng chuyên môn, mà còn phải thích nghi với công nghệ, giữ vững đạo đức nghề nghiệp, có bản lĩnh trong môi trường áp lực công việc cao. Đặc biệt là biết xây dựng, củng cố, duy trì niềm tin công chúng trong thời đại cạnh tranh truyền thông trên toàn cầu.

TS Trần Bá Dung