Từ dân số vàng đến khát vọng quốc gia thu nhập cao

Sức mạnh từ dân số vàng

Việt Nam hôm nay là một đất nước trẻ trung. Hơn 24 triệu người trong độ tuổi đi học – chiếm gần một phần tư dân số – chính là vốn quý. Hơn 65% dân số đang trong độ tuổi lao động, mang đến một “cửa sổ vàng” phát triển chỉ còn mở đến hơn thập kỷ nữa.

Nhưng dân số vàng tự nó không biến thành tăng trưởng. Câu hỏi đặt ra là: chúng ta làm gì để chuyển hóa tiềm năng ấy thành động lực? Trách nhiệm thuộc về chính sách, về giáo dục, về một môi trường kinh doanh đủ rộng mở để thế hệ trẻ Việt Nam tự tin ở ngay mảnh đất này và bước ra thế giới, tạo ra năng suất mới, giá trị mới, thay vì chỉ cung cấp lao động giá rẻ.

Việt Nam hôm nay là một đất nước trẻ trung. Ảnh: Thạch Thảo

Chỉ bốn thập niên trước, Việt Nam còn là một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới. GDP bình quân đầu người năm 1986 chưa tới 700 USD, tỉ lệ đói nghèo gần 60%. Hôm nay, con số ấy đã gần 5.000 USD, tỉ lệ nghèo giảm xuống dưới 1%.

Một tầng lớp trung lưu đang hình thành nhanh nhất khu vực: chiếm khoảng 13% dân số, với tốc độ gia nhập 1,5 triệu người mỗi năm. Đây là động lực tiêu dùng mới, là áp lực buộc chính sách phải thay đổi, và cũng là cơ sở cho một xã hội hiện đại hơn.

Kinh tế Việt Nam duy trì tốc độ tăng trưởng trung bình 6,4% suốt nhiều thập kỷ – một thành tựu đáng kể nếu nhìn lại quá khứ.

Giáo dục từ lâu là niềm tự hào. Trong bảng xếp hạng PISA, học sinh Việt Nam nhiều lần đứng nhóm đầu thế giới. Tỉ lệ nhập học tiểu học đạt trên 98%, trung học cơ sở 95%, trung học phổ thông 80%. Số năm học hiệu chỉnh theo chất lượng đạt 10,2 – chỉ kém Singapore trong ASEAN.

Nghị quyết 71 về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo của Bộ Chính trị đặt mục tiêu Việt Nam có hệ thống giáo dục quốc dân hiện đại, công bằng và chất lượng, đứng vào nhóm 20 quốc gia hàng đầu thế giới năm 2045.

Đến năm 2030, cả nước hoàn thành phổ cập giáo dục mầm non cho trẻ từ 3 đến 5 tuổi và giáo dục bắt buộc hết THCS. Ít nhất 85% người trong độ tuổi hoàn thành cấp THPT và tương đương, đạt kết quả bước đầu về nâng cao năng lực công nghệ, trí tuệ nhân tạo và năng lực tiếng Anh.

Trong y tế, tuổi thọ trung bình tăng từ 70,5 (1993) lên 74,5 tuổi (2023); tỉ lệ tử vong trẻ sơ sinh giảm mạnh; 93% dân số tham gia bảo hiểm y tế. Nếu năm 1993 chỉ 14% dân số có điện thì nay gần như 100%; tỷ lệ người dân nông thôn được tiếp cận nước sạch tăng từ 17% lên 51%.

Đằng sau những con số ấy là một thông điệp rõ ràng: phát triển không chỉ là tăng trưởng GDP, mà là nâng cao chất lượng sống và mở rộng cơ hội cho mọi người dân.

Mục tiêu 2045 – quốc gia thu nhập cao

Việt Nam đặt mục tiêu trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045. Để đạt được, GDP bình quân đầu người phải tăng trung bình hai con số trong hai thập niên tới. Đây là một lộ trình phát triển toàn diện: từ kinh tế xanh, phát triển bao trùm, đến chuyển đổi số và giảm phát thải carbon.

Cam kết quốc tế cũng thể hiện rõ quyết tâm ấy: giảm 30% khí thải mêtan, chấm dứt phá rừng năm 2030, đạt Netzero vào 2050. Theo UNDP, chỉ số HDI của Việt Nam năm 2023 đạt 0,766 – thuộc nhóm phát triển cao, với điểm cộng là ít bất bình đẳng và tiến bộ về bình đẳng giới.

Tuy vậy, cũng có nhiều thách thức phía trước. Dân số đang già hóa nhanh, thương mại toàn cầu biến động, tự động hóa và biến đổi khí hậu là những sức ép hiện hữu. Tăng trưởng năng suất của Việt Nam chỉ đạt 0,9%/năm trong thập niên qua – thấp hơn hầu hết các nước so sánh. Người lao động Việt Nam vẫn chủ yếu làm thuê ở những nấc thấp nhất trong chuỗi giá trị.

Vì sao nhiều “đại bàng công nghệ” chọn Thái Lan, Malaysia, Indonesia thay vì Việt Nam? Vì sao nhiều doanh nghiệp tư nhân khởi nghiệp từ 30 năm trước vẫn không thể so sánh về quy mô và uy tín quốc tế với các tập đoàn công nghệ Trung Quốc, Hàn Quốc?

Nguyên nhân không chỉ nằm ở vốn hay công nghệ, mà sâu xa hơn là ở thể chế – môi trường pháp lý, thủ tục, chính sách đầu tư và năng lực thực thi.

Giáo sư Trần Văn Thọ (ĐH Waseda, Tokyo) nhận xét: Việt Nam chưa bao giờ có giai đoạn tăng trưởng trên 10% kéo dài một thập kỷ – điều từng làm nên kỳ tích Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc. Chính vì vậy, Việt Nam vẫn mắc kẹt ở mức thu nhập trung bình thấp.

Báo cáo mới của Ngân hàng Thế giới càng nhấn mạnh: mục tiêu 2045 là rất tham vọng. Để đạt được, Việt Nam phải duy trì tăng trưởng năng suất 1,8%/năm và tỷ lệ đầu tư 36% GDP đến năm 2030. Nếu chỉ dựa vào đầu tư, tỷ lệ phải lên tới 49% GDP – mức phi thực tế. Nếu chỉ dựa vào năng suất, cần bứt phá vượt xa mức 2% hiện nay.

Theo kịch bản hiện tại, tăng trưởng tiềm năng chỉ còn 5%/năm, và Việt Nam sẽ khó đạt ngưỡng thu nhập cao vào năm 2045.

Trong nhiều năm, Việt Nam chọn phương châm “ổn định để phát triển” và đã thành công. Nhưng khi động lực cũ cạn dần, đã đến lúc phải chuyển sang cách tiếp cận mới: “phát triển để ổn định”. Ổn định không thể có nếu không có những động lực mới, nếu năng suất không tăng, nếu thể chế không cải cách.

Đây là bước ngoặt tư duy, đòi hỏi thay đổi cả trong và ngoài kinh tế: cải cách bộ máy hành chính, nâng cao hiệu quả đầu tư công, khuyến khích đổi mới sáng tạo, thúc đẩy kinh tế số, xây dựng hạ tầng xanh, và phát triển khu vực tư nhân thành động lực chủ đạo.

Tám mươi năm qua, Việt Nam đã chứng minh sức mạnh của ý chí dân tộc: giành độc lập, thống nhất đất nước, Đổi mới thành công, đưa đất nước từ đói nghèo vươn lên nhóm thu nhập trung bình.

Ngày nay, “ý Đảng” gắn với “lòng dân” trong khát vọng phát triển hùng cường. Vấn đề không còn là “chúng ta có làm được không”, mà là “chúng ta hành động thế nào để làm được”.

Lễ kỉ niệm 80 năm Quốc khánh vừa qua không chỉ là dịp để tự hào, mà phải là điểm xuất phát cho một kỷ nguyên mới – kỷ nguyên mà Việt Nam bứt phá thể chế, giải phóng nguồn lực, tận dụng cơ hội dân số vàng, vượt qua thách thức dân số già, và khẳng định vị thế trong nhóm quốc gia phát triển hàng đầu châu Á.

Lan Anh