Tự chủ đại học: Gỡ vướng cho các trường

Một lớp học của Trường Quản trị và Kinh doanh (Đại học Quốc gia Hà Nội). Ảnh: NTCC

Dù vậy, phần lớn các trường vẫn loay hoay bởi còn nhiều vướng mắc, ràng buộc, bất cập...

PGS.TS Lưu Bích Ngọc - Chánh Văn phòng Hội đồng quốc gia Giáo dục và Phát triển nhân lực: “Bắt mạch” nguyên nhân

PGS.TS Lưu Bích Ngọc.

Thời gian qua, tự chủ giáo dục đại học trở thành động lực để thúc đẩy phát triển hệ thống giáo dục đại học nước nhà. Chúng ta đã có nhiều thành tựu đáng ghi nhận. Tuy nhiên, khoảng 10 năm trở lại đây, tốc độ hơi chậm so với mong muốn của Đảng, Nhà nước, cũng như xã hội. Có 3 nguyên nhân chính:

Thứ nhất, xã hội và các cơ sở giáo dục đại học hiểu chưa đúng về tự chủ đại học. Nhà nước ban hành chủ trương chính sách là tăng cường tự chủ đại học nhưng lại cắt đầu tư ngân sách khiến cho tự chủ đại học đang bị hiểu phải tự lo.

Thứ hai, tồn tại tình trạng mâu thuẫn trong quyền lực, điều hành, quản lý. Các cơ sở giáo dục đại học còn chồng lấn giữa Hội đồng trường, Đảng ủy và Ban giám hiệu nhà trường, dẫn đến sự không hiệu quả trong điều hành nội bộ của các cơ sở giáo dục đại học.

Thứ ba, cơ chế tự chủ chưa thực sự mở. Khi tự chủ, các cơ sở giáo dục đại học phải tuân thủ theo hệ thống, văn bản pháp luật của Nhà nước. Tuy nhiên, giữa các luật này chưa có sự thống nhất, đồng bộ, còn “đâm ngang” nhau. Có thể nói sự thiếu đồng bộ về cơ chế đã khiến các cơ sở giáo dục đại học “bó chân, bó tay” khi thực hiện tự chủ.

Nói đến tự chủ đại học, động lực để thúc đẩy tự chủ, nguồn lực để thực hiện tự chủ và năng lực tự chủ, chúng ta gặp phải một vài rào cản, vướng mắc. Để có thể thúc đẩy tự chủ đại học trong thời gian tới, chúng ta cần làm rõ và có giải pháp phù hợp. Phải thống nhất với nhau rằng, tự chủ không phải buông lỏng quản lý. Trước đây, Nhà nước cho phép các cơ sở giáo dục đại học công lập được tự chủ, luôn có các cơ chế giám sát từ tiền kiểm đến hậu kiểm đi kèm.

Xu thế hiện nay và trong tương lai sẽ tăng cường công tác hậu kiểm. Theo đó, Nhà nước đóng vai trò “kiến tạo”, ban hành các chính sách về các quy chuẩn chung như chuẩn cơ sở giáo dục đại học, chuẩn chương trình đào tạo và chuẩn đầu ra. Còn tất cả hệ thống hậu kiểm ở phía sau sẽ phát triển mạnh mẽ hơn để giám sát sự vận hành, đảm bảo chất lượng các cơ sở giáo dục đại học tự chủ.

Thời gian này, cần đẩy mạnh xây dựng văn hóa đảm bảo chất lượng từ bên trong, cũng như tạo ra các mô hình quản trị mới trong các cơ sở giáo dục đại học công lập. Song song với đó, cần đẩy mạnh trách nhiệm giải trình và tăng cường giám sát của Nhà nước, xã hội và người học với tất cả hoạt động vận hành của cơ sở giáo dục đại học công lập.

Tất cả những tư tưởng này đang được chuyển hóa vào Luật Giáo dục đại học sửa đổi. Dự kiến, Luật này sẽ được trình Quốc hội xem xét thông qua vào kỳ họp tháng 10/2025, tạo hành lang pháp lý vững chắc cho giai đoạn phát triển mới.

PGS.TS Hoàng Đình Phi - Hiệu trưởng Trường Quản trị và Kinh doanh (Đại học Quốc gia Hà Nội): 4 yếu tố cốt lõi thúc đẩy tự chủ đại học

PGS.TS Hoàng Đình Phi.

Hơn ba thập kỷ kinh nghiệm, đặc biệt trong 13 năm gần đây, chúng tôi đã vượt qua nhiều khó khăn để đưa Trường Quản trị và Kinh doanh từ xuất phát điểm ban đầu đến một cơ sở đào tạo đạt tiêu chuẩn chất lượng châu Âu.

Hành trình tự chủ hoàn toàn của trường đại học công lập tại Việt Nam đòi hỏi sự nỗ lực không ngừng và cái giá phải trả không hề nhỏ. Kết quả là, trường đã đạt chứng nhận kiểm định châu Âu cho sáu chương trình cử nhân, ba chương trình thạc sĩ và một chương trình tiến sĩ, đồng thời xây dựng một trường phái học thuật về quản trị và an ninh có uy tín quốc gia và quốc tế.

Thành tựu này đến từ việc phát triển mô hình đào tạo sáng tạo, kết hợp nghiên cứu liên ngành, giảng dạy theo các chương trình liên ngành mới và chuyển giao tri thức cho các tổ chức, doanh nghiệp. Mô hình này tạo thành chu trình khép kín, mang lại giá trị bền vững cho giáo dục và xã hội. Thành công này được dẫn dắt bởi đường lối đổi mới giáo dục toàn diện của Đảng, với trọng tâm nâng cao chất lượng đào tạo đại học để hội nhập quốc tế.

Theo tôi, giáo dục đại học, trong bối cảnh toàn cầu, cần được định vị ở đỉnh cao của kim tự tháp tri thức, thay vì phổ cập hóa một cách đại trà. Không phải mỗi tỉnh đều cần một trường đại học quy mô lớn, mà cần tập trung vào chất lượng khoa học và đào tạo. Đối với những người không phù hợp với con đường học thuật, việc học nghề hoặc các ngành đào tạo khác là lựa chọn hợp lý, tránh lãng phí thời gian, nguồn lực của gia đình và xã hội.

Tôi cho rằng, sự thành công trong hành trình đổi mới giáo dục đại học tại Việt Nam, đặc biệt tại các trường công lập tự chủ, được thúc đẩy bởi bốn yếu tố cốt lõi:

Thứ nhất, đường lối đổi mới toàn diện của Đảng Cộng sản Việt Nam đã tạo nền tảng vững chắc cho việc nâng cao chất lượng giáo dục, đặc biệt trong lĩnh vực đào tạo đại học, hướng tới hội nhập quốc tế.

Thứ hai, việc cải cách thủ tục hành chính của Bộ GD&ĐT đóng vai trò quan trọng. Thay vì can thiệp trực tiếp vào chuyên môn học thuật, Bộ tập trung vào giám sát và hỗ trợ hành chính, tạo điều kiện để các trường đại học tự chủ phát huy năng lực chuyên môn của đội ngũ giảng viên và quản lý.

Thứ ba, sự sáng tạo và quyết tâm của tập thể giảng viên tại các trường công lập là yếu tố then chốt. Vượt qua những khó khăn về tài chính và nguồn lực, các giảng viên chấp nhận rủi ro, thi đua và hợp tác với các trường đại học hàng đầu thế giới, xây dựng các chương trình đào tạo đạt chuẩn quốc tế. Những chương trình này không chỉ đáp ứng nhu cầu của người học, xã hội và nền kinh tế quốc gia, mà còn mang lại lợi ích lâu dài cho cá nhân và cộng đồng.

Thứ tư, sự tham gia tích cực của phụ huynh và sinh viên đóng vai trò quan trọng trong việc định hình tương lai giáo dục. Sinh viên, với sự hỗ trợ của gia đình, cần lựa chọn ngành học và chương trình đào tạo phù hợp, hướng tới việc phát triển kiến thức, kỹ năng, và các giá trị cốt lõi bao gồm sức khỏe, đạo đức, ý chí, tài năng, tình yêu và trách nhiệm. Những giá trị này giúp thế hệ trẻ tự quyết định vận mệnh, đóng góp bền vững cho gia đình và Tổ quốc.

Sự kết hợp của các yếu tố trên - từ đường lối lãnh đạo, cải cách quản lý, đến sự sáng tạo của giảng viên và trách nhiệm của xã hội - tạo nên động lực mạnh mẽ, giúp các trường công lập vượt qua thách thức trong hành trình tự chủ, hướng tới những thành tựu vinh quang trong giáo dục đại học.

GS.TS Nguyễn Xuân Yêm - nguyên Giám đốc Học viện Cảnh sát nhân dân (Bộ Công an): Cần có quan niệm, tư duy mới về thầy giáo

GS.TS Nguyễn Xuân Yêm.

Tôi cho rằng, điểm quan trọng là chúng ta phải xác định rõ từ hai phía: Cơ quan quản lý được làm gì? Phía nhà trường, đặc biệt hiệu trưởng được làm gì? Những năm 1990, việc cấp bằng thạc sĩ, tiến sĩ đều do Bộ trưởng Bộ GD&ĐT thực hiện, nhưng hiện nay tất cả quyền này, đặc biệt đào tạo tiến sĩ giao cho cơ sở đào tạo.

Cho nên quan điểm của tôi là, những gì thuộc về nhà trường, hiệu trưởng thì trao quyền đúng nghĩa cho họ. Còn cơ quan quản lý tập trung vào hướng dẫn, thanh tra, kiểm tra, đi sâu vào quản lý. Nếu làm được như thế, tự chủ đại học mới đúng nghĩa và sẽ không còn cơ chế xin - cho trong điều kiện hiện nay. Tôi cho rằng, tới đây Trung ương sẽ ban hành nghị quyết về hiện đại hóa và đột phá giáo dục, đào tạo.

Một mô hình quản trị tốt về giáo dục và đào tạo là mô hình chóp. Chúng ta phổ cập giáo dục phổ thông cho tất cả trẻ em, toàn dân, nên giáo dục phổ thông, đặc biệt giáo dục mầm non phải đến được các thôn, làng, ấp, bản trên toàn quốc. Tuy nhiên, giáo dục đại học - giáo dục tinh hoa, cần tính toán lại, rút bớt các trường đại học để có những đại học mạnh. Những nơi có đại học quốc gia, đại học vùng không nên để những trường đại học nhỏ, thiếu cả về đội ngũ giáo viên và cơ sở vật chất.

Đối với địa phương có phát triển đô thị hóa cao, cần đào tạo nguồn nhân lực lớn hoặc các tập đoàn kinh tế lớn thì nên ưu tiên phát triển các trường đại học của các cơ sở này. Ngoài ra, muốn đổi mới giáo dục đào tạo, coi đây là đột phá thì phải tăng quyền cho hiệu trưởng. Tất cả đổi mới của nhà trường phải bắt đầu từ thầy giáo, đặc biệt hiệu trưởng, người quyết định sự đổi mới và thành công của giáo dục và đào tạo.

Đặc biệt, muốn đổi mới giáo dục, đào tạo phải có quan niệm, tư duy mới về thầy giáo. Thầy giáo ngày nay không chỉ giỏi về dạy học, nghiên cứu khoa học, mà còn phải giỏi về thực tiễn. Đội ngũ giảng viên không chỉ kiêm chức, phải tham gia vào công tác quản lý, tổ chức giảng dạy; những nơi dạy về kinh tế phải có sự tham gia của các nhà hoạt động kinh tế, các giám đốc doanh nghiệp dạy cho sinh viên cách làm giàu.

Bên cạnh đó, phải tăng cường nguồn lực. Quốc hội, Chính phủ ưu tiên phát triển, dành nguồn ngân sách thỏa đáng, trong điều kiện có thể của Việt Nam, cho giáo dục và đào tạo. Qua kinh nghiệm xóa đói, giảm nghèo của Việt Nam, cần huy động toàn bộ hệ thống chính trị vào cuộc. Một kinh nghiệm từ Học viện Cảnh sát nhân dân, đây là trường bao cấp, Nhà nước trả lương cho cán bộ, một số đầu tư cơ bản nhưng chúng tôi xây dựng được trường đẹp và hiện đại là từ nguồn xã hội hóa.

Điểm cuối cùng, phải mở rộng hợp tác quốc tế, trong điều kiện hiện nay, muốn đưa đại học Việt Nam ngang bằng, đuổi kịp với các đại học trên thế giới, dứt khoát phải mở rộng hợp tác quốc tế. Nếu làm tốt điều này, sinh viên của chúng ta ra trường có thể làm việc trong môi trường toàn cầu. Từ đó, chúng ta sẽ có cơ sở vật chất hiện đại. Chúng tôi đang xúc tiến dự án xây dựng phòng thực hành an ninh mạng trực tiếp và trực tuyến, bằng nguồn vận động tài trợ của nước ngoài. Hy vọng đây cũng là nơi hiện đại, ngang bằng với quốc tế.

Minh Phong (Thực hiện)