Từ cánh đồng quê ra phố, dân làng Thượng Phúc phất lên nhờ nghề đồng nát

Những người chuyên mua phế liệu

20 năm trước, người dân ở làng Thượng Phúc, xã Xuân Thượng, huyện Xuân Trường, Nam Định (cũ) bắt đầu rời bỏ những cánh đồng quê. Họ ly nông, ly hương lên Hà Nội - một thành phố lớn, hy vọng tìm được công việc mới với thu nhập tốt hơn so với nghề nông.

Một trong những công việc đó là nghề “đồng nát”, chuyên thu gom phế liệu có thể tái chế. Ước tính, 70% số người trong độ tuổi từ 30-60 tại làng đi thu gom. Vài năm sau, nhờ vào nghề này, nhiều ngôi nhà khang trang đã mọc lên ở Thượng Phúc.

Cùng với đó, không ít thế hệ F1 vẫn tiếp nối công việc hàng chục năm qua của bố mẹ. Nhưng giờ đây, họ đã trở thành ông/bà chủ của những bãi thu gom phế liệu tư nhân.

Phạm Quang Đại (SN 1990) là một người thuộc thế hệ F1 như vậy. Sau nhiều năm xây dựng mạng lưới quan hệ với những người đi thu gom đồng nát, gia đình anh Đại không còn phải đi trực tiếp lấy “hàng”. Trái lại, các mối đồng nát quen sẽ tự mang phế liệu đến và bán lại cho bãi thu gom của anh tại xã Thanh Trì (Hà Nội).

Một xóm ve chai tại TPHCM, nơi có rất nhiều phụ nữ làm nghề thu mua đồng nát, sắt, giấy vụn để bán lại cho chủ vựa kiếm lời. Có người đã làm nghề này mấy chục năm. Ảnh: Thanh Tùng

“Phế liệu, sau khi phân loại lại và gom đủ khối lượng, sẽ được chuyển sang khu vực Bắc Ninh để tái chế. Gia đình nào có xe tải thì tự đưa hàng tới đó, còn đa phần các bãi thu gom sẽ bán qua đầu mối lớn”, anh Đại cho hay.

Rác thải tái chế tại Việt Nam rất đặc thù với sự xuất hiện của hệ thống đồng nát. Trường hợp gia đình anh Đại cho thấy, rác tái chế thường đi qua nhiều khâu trung gian. Hệ thống thu gom rác tái chế của Việt Nam còn thiếu và rất yếu.

Ông Bùi Lê Thanh Khiết - Trưởng nhóm Kinh tế tuần hoàn rác thải nhựa, Viện Nghiên cứu Phát triển Kinh tế tuần hoàn, cho biết, hơn 90% lực lượng thu gom bao bì tái chế hiện nay là lao động tự do hoặc nhóm dân lập. Trong khi đó, các đơn vị thuộc khu vực chính thức chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ tại Việt Nam.

Cùng với đó, hoạt động tái chế cũng chủ yếu diễn ra ở khu vực phi chính thức, gây ô nhiễm môi trường rất lớn. Đây chủ yếu là các cơ sở, hộ gia đình tái chế không có giấy phép.

Với thực tế trên, các công ty tái chế sẽ khó cạnh tranh về chi phí trong mua phế liệu với khối thu mua phi chính thức. Bởi, doanh nghiệp bài bản phải trả các chi phí liên quan tới môi trường, xử lý rác thải, còn các đơn vị phi chính thức thì không.

‘Đừng nhìn đồng nát như kẻ thù’

Theo bà Chu Thị Kim Thanh, Giám đốc Vận hành Liên minh Tái chế Bao bì Việt Nam (PRO VIETNAM), những năm qua, nhiều làng nghề tái chế ở miền Bắc đã giải thể. Xu hướng tương lai là xây dựng các cụm công nghiệp tái chế. Hoạt động thu gom sẽ phải đi vào quy củ để đưa lượng rác vào tái chế tại các cụm công nghiệp nêu trên.

Nghề đồng nát đóng vai trò quan trọng trong hoạt động tái chế rác. Ảnh: Thanh Tùng

Để làm được việc này, đại diện PRO Việt Nam cho rằng hệ thống đồng nát cần trở nên chuyên nghiệp hơn. Bởi, 80% lượng rác đưa vào hoạt động tái chế được lấy từ nguồn đồng nát.

Từ 1/1/2024, nhà sản xuất và nhập khẩu dầu nhớt, pin, ắc quy, săm lốp và bao bì thương mại phải tự tái chế hoặc đóng phí hỗ trợ tái chế (EPR), theo Luật Bảo vệ môi trường 2020 và Nghị định 08/2022. PRO Việt Nam đề xuất một phần nguồn kinh phí này nên chuyển đến lực lượng đồng nát, đưa họ trở thành “cánh tay nối dài” cho hoạt động tái chế chính thức tại Việt Nam.

Đồng quan điểm, ông Nguyễn Thành Yên, Phó trưởng phòng Chính sách Pháp chế - Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), lưu ý, các cơ quan hữu trách, các tổ chức, doanh nghiệp cần nâng cao vai trò của đồng nát. Đưa đồng nát, ve chai dần vào khu vực chính thức nhằm đảm bảo môi trường trong hoạt động tái chế rác thải.

“Nghề đồng nát đang là sinh kế của rất nhiều con người. Thay vì nhìn khối đồng nát, các vựa ve chai như 'kẻ thù', các doanh nghiệp, tổ chức cần nhìn họ như đối tác. Đây chính là các đối tác nhỏ nhưng có vai trò lớn, việc loại bỏ họ là không khả thi”, ông Yên chia sẻ.

Cụ thể hơn, thay vì để những người đồng nát bán rác tái chế cho các cơ sở không phép, các doanh nghiệp lớn trong nước như Đồng Tiến, Duy Tân có thể kêu gọi họ cộng tác, bán nguồn rác này trực tiếp cho mình.

Khi đó, đồng nát sẽ được hưởng chi phí EPR do nhà sản xuất chi trả hoặc nhận hỗ trợ trích từ Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam. Đây chính là khoản tiền nhằm bù đắp chênh lệch chi phí thu mua giữa khu vực không chính thức và chính thức.

Ở góc nhìn của một đơn vị thu gom rác tái chế phi chính thức, anh Phạm Quang Đại đánh giá, hoạt động gom tại Việt Nam đang ở dạng tự phát, với nhiều đơn vị tham gia. Đó là lý do những người làm nghề đồng nát có thể lựa chọn bán hàng cho nhiều người mua khác nhau, miễn sao phế liệu của họ được trả giá cao hơn. Họ có thể kiếm được nhiều tiền hơn.

Do đó, nếu không có cơ chế tốt, các bên liên quan sẽ rất khó đưa người làm đồng nát tự do vào hệ thống thu gom chính thức. “Nó giống như việc xóa bỏ chợ cóc, chợ tạm, Nhà nước làm bao nhiêu năm nay cũng không được”, anh nói.

Trần Chung