TS. Nguyễn Sĩ Dũng: Sứ mệnh mới đòi hỏi báo chí phải bước ra khỏi 'vùng an toàn', thắp lửa đổi mới sáng tạo

TS. Nguyễn Sĩ Dũng cho rằng, muốn dân tộc vươn mình, báo chí cũng phải vươn mình cả về trí tuệ, công nghệ, đạo đức và khát vọng. (Ảnh NVCC)

Một thế kỷ trôi qua kể từ ngày lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập tờ Thanh Niên – tờ báo cách mạng đầu tiên của Việt Nam – báo chí cách mạng Việt Nam đã trở thành một bộ phận hữu cơ của sự nghiệp dựng nước và giữ nước.

Trải qua các thời kỳ kháng chiến, kiến quốc, đổi mới và hội nhập, báo chí luôn là lực lượng xung kích trên mặt trận tư tưởng, văn hóa. Hôm nay, khi đất nước bước vào kỷ nguyên vươn mình – kỷ nguyên của trí tuệ, sáng tạo và khát vọng hùng cường, báo chí càng phải thể hiện rõ hơn vai trò là người dẫn đường, là lương tri xã hội và là động lực thúc đẩy phát triển.

Kỷ nguyên mới – những yêu cầu mới đặt ra cho báo chí

Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên của những “cú huých” công nghệ, đột phá thể chế và chuyển động địa chính trị chưa từng có. Bốn yếu tố nổi bật đang cấu thành nên chiều sâu của thời đại hiện nay, bao gồm:

Một là, chuyển đổi số toàn diện. Chính phủ số, kinh tế số, xã hội số đang làm thay đổi tận gốc cách thức vận hành quốc gia. Nếu báo chí không chuyển đổi cùng thời đại, sẽ bị tụt lại phía sau và đánh mất vai trò định hướng dư luận.

Hai là, bùng nổ trí tuệ nhân tạo (AI). AI không chỉ tạo ra nội dung nhanh hơn con người, mà còn có thể thao túng thông tin, sản xuất “tin giả” với hình thức tinh vi. Điều này đặt báo chí trước thách thức sống còn về uy tín, kiểm chứng và đạo đức nghề nghiệp.

Ba là, cạnh tranh chiến lược toàn cầu gay gắt. Không gian truyền thông đã trở thành mặt trận mềm của an ninh quốc gia. Các chiến dịch thao túng dư luận xuyên biên giới đang hiện hữu từng ngày, đòi hỏi báo chí phải làm chủ không gian thông tin quốc gia và bảo vệ chủ quyền thông tin.

Bốn là, Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ. Mục tiêu trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao vào năm 2045 không thể chỉ dựa vào tăng trưởng kinh tế, mà cần đến sự đồng thuận xã hội, nền tảng tinh thần và khát vọng quốc gia, tất cả những điều đó đều cần báo chí dẫn dắt và truyền cảm hứng.

Trong bối cảnh đó, báo chí không còn đơn thuần là “kênh thông tin”, mà phải được nhìn nhận và vận hành như một thiết chế kiến tạo xã hội, nghĩa là không chỉ phản ánh hiện thực, còn chủ động góp phần làm nên hiện thực. Cụ thể, báo chí cần:

Đầu tiên, định hướng tư tưởng và lan tỏa khát vọng dân tộc. Báo chí cần đồng hành cùng Đảng và Nhà nước để khơi dậy ý chí lớn, nuôi dưỡng tinh thần quốc gia và tạo dựng “niềm tin phát triển”. Trong một xã hội đang bị phân tán thông tin bởi mạng xã hội, chỉ có báo chí chính thống đủ sức kết nối các dòng chảy ý chí thành dòng thác hành động tập thể. Việc khơi dậy khát vọng hùng cường không phải là khẩu hiệu, mà cần những câu chuyện người thật, việc thật, những mô hình tốt, cá nhân tiêu biểu được báo chí phát hiện và lan tỏa.

Bên cạnh đó, phản biện chính sách có trách nhiệm. Truyền thông chính sách ngày nay không chỉ là việc “đọc thông cáo báo chí” hay “chuyển tải nghị quyết”. Trong một xã hội tri thức và dân chủ hóa cao, báo chí cần đóng vai trò là người kiến tạo đối thoại chính sách giữa Nhà nước và Nhân dân. Phản biện không phải để công kích, mà để hoàn thiện. Khi người dân hiểu chính sách, góp ý chính sách và đồng hành với chính sách, đó là lúc báo chí đã hoàn thành một sứ mệnh dân chủ cao cả.

Đồng thời, bảo vệ sự thật và niềm tin công chúng. Trong thời đại hậu sự thật (post-truth)- (Thời đại hậu sự thật là thời đại mà cảm xúc và niềm tin cá nhân có sức chi phối dư luận mạnh hơn cả sự thật và bằng chứng khách quan), báo chí càng phải trở thành nơi trú ngụ cuối cùng của sự thật.

Khi tin giả lan tràn trên mạng xã hội, công chúng không còn biết đâu là thật, đâu là giả thì một bản tin chính thống, một bài điều tra công tâm, một lời đính chính có trách nhiệm của báo chí chính là mỏ neo cứu vãn niềm tin. Niềm tin là tài sản chiến lược của quốc gia mà báo chí giữ vai trò giữ gìn.

Ngoài ra, báo chí còn truyền cảm hứng cho cái mới. Trong kỷ nguyên chuyển đổi số, sáng tạo là động lực chủ yếu của phát triển. Báo chí cần đồng hành với các startup công nghệ, nhà khoa học, nhà cải cách chính sách, trở thành bệ phóng cho những ý tưởng mới, giải pháp mới và con người mới. Truyền cảm hứng không phải là tô hồng, mà là thắp sáng hy vọng, mở ra con đường và nuôi dưỡng tinh thần dấn thân, đặc biệt trong giới trẻ.

Các công cụ kỹ thuật số trở thành trợ thủ đắc lực cho các nhà báo. (Nguồn: Internet)

Muốn dân tộc vươn mình, báo chí cũng phải vươn mình

Nếu trong thế kỷ XX, báo chí là “cầu nối thông tin”, thì trong thế kỷ XXI, báo chí phải là “kiến trúc sư của nhận thức xã hội”. Sự trưởng thành của nền báo chí không thể đo bằng số lượng bản tin phát ra, mà bằng chất lượng ảnh hưởng tích cực lên tư duy công chúng, thể chế nhà nước và hành vi xã hội.

Muốn báo chí thực sự vươn mình trong kỷ nguyên mới, trở thành lực lượng dẫn dắt tư duy, kiến tạo giá trị và gìn giữ nền tảng đạo lý xã hội cần đến một hệ sinh thái đổi mới toàn diện, từ con người đến tổ chức, công nghệ và thể chế. Dưới đây là bốn giải pháp then chốt:

Thứ nhất, xây dựng đội ngũ nhà báo vững nghiệp vụ, thạo công nghệ và sâu chính sách. Trong thời đại mà thông tin được tạo ra không chỉ bởi con người mà còn bởi trí tuệ nhân tạo, nhà báo cần hiểu sâu về hệ thống chính trị, chính sách công, đồng thời làm chủ công cụ số và nền tảng đa phương tiện. Họ không chỉ đưa tin, mà còn phải biết phân tích, giải thích và phản biện có trách nhiệm. Đội ngũ này cần được đào tạo liên tục, có môi trường thực hành sáng tạo và được trang bị tư duy phản biện cùng đạo đức nghề nghiệp vững vàng.

Thứ hai, đổi mới mô hình tổ chức và quản trị báo chí theo hướng tinh gọn, chuyên sâu và có bản sắc. Hệ thống báo chí hiện còn phân tán, dàn trải, khó hình thành các thương hiệu mạnh. Cần tái cấu trúc hệ thống, xây dựng tòa soạn hội tụ, tích hợp nội dung và công nghệ. Song song đó, tăng cường tự chủ tài chính để báo chí giảm lệ thuộc ngân sách, có động lực sáng tạo và đổi mới. Các cơ quan chủ quản cần chuyển từ quản lý nội dung sang tạo điều kiện về thể chế và định hướng chiến lược.

Thứ ba, làm chủ không gian truyền thông số. Các nền tảng xuyên biên giới đang chi phối thông tin và thao túng dư luận. Báo chí Việt Nam cần phát triển nền tảng số “Make in Vietnam”, sản xuất nội dung chuyên sâu, số hóa và cá nhân hóa như báo chí dữ liệu, phân tích chuyên đề, bản đồ tương tác… để tăng khả năng lan tỏa và định hướng. Đồng thời, cần chính sách hỗ trợ hạ tầng số, dữ liệu mở và tài chính để báo chí chính thống giữ được vai trò chủ lực trong dòng chảy thông tin quốc gia.

Thứ tư, hoàn thiện thể chế để bảo vệ và phát huy vai trò của báo chí trong xã hội hiện đại. Báo chí chỉ có thể mạnh nếu được đặt trong khuôn khổ pháp lý rõ ràng, tiến bộ và thực tiễn. Cần tiếp tục hoàn thiện luật pháp về báo chí, tiếp cận thông tin, bảo vệ nhà báo… để vừa bảo đảm quyền tác nghiệp, vừa bảo vệ lợi ích công. Bên cạnh đó, cần nâng cao tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp, khuyến khích báo chí phản biện chính sách một cách xây dựng và thể chế hóa cơ chế phản hồi từ phía cơ quan công quyền.

Bốn giải pháp trên không tách rời nhau, mà tạo thành một chỉnh thể thống nhất. Để báo chí hoàn thành sứ mệnh trong kỷ nguyên vươn mình của đất nước, cần một chiến lược quốc gia về phát triển báo chí như một bộ phận thiết yếu của hạ tầng tri thức và niềm tin quốc gia.

100 năm là một dấu mốc vẻ vang để báo chí cách mạng Việt Nam nhìn lại và tiếp tục bước tới. Trách nhiệm của báo chí ngày nay không còn chỉ là đưa tin, mà là dẫn dắt tư duy, xây dựng niềm tin và thúc đẩy sự tiến bộ của quốc gia.

Muốn dân tộc vươn mình, báo chí cũng phải vươn mình cả về trí tuệ, công nghệ, đạo đức và khát vọng. Sứ mệnh mới đòi hỏi báo chí phải bước ra khỏi “vùng an toàn”, trở thành động lực cải cách thể chế, thắp lửa đổi mới sáng tạo và gìn giữ nền tảng tinh thần của quốc gia trong thời đại mới.

TS. Nguyễn Sĩ Dũng