Trường ĐH kiến nghị nhiều giải pháp để phát triển nhân lực về năng lượng nguyên tử

Việt Nam đang đẩy mạnh đầu tư dự án nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận. Trong đó, vấn đề đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực là rất quan trọng. Tại một cuộc họp, Thứ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Văn Phúc nhấn mạnh cần tăng cường ưu đãi cho học sinh, sinh viên theo học lĩnh vực năng lượng nguyên tử, tiến tới mục tiêu miễn phí đào tạo hoàn toàn cho các đối tượng này.

Là 3 trong số 11 cơ sở được giao đào tạo nguồn nhân lực phục vụ phát triển điện hạt nhân đến năm 2035, đại diện Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội), Trường Đại học Bách khoa (Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh) và Trường Đại học Bách khoa (Đại học Đà Nẵng) đánh giá cao mục tiêu này.

Thiếu hụt nguồn nhân lực cả số lượng và chất lượng

Nhận định về vấn đề đào tạo nguồn nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử, trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Nguyễn Thế Nghĩa - Trưởng Bộ môn Vật lý Hạt nhân, Khoa Vật lý, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) cho biết, đây là yếu tố quyết định sự thành công, an toàn và bền vững của bất kỳ chương trình năng lượng nguyên tử nào trên thế giới.

Đầu tiên là đảm bảo an toàn và an ninh hạt nhân. Năng lượng nguyên tử là lĩnh vực đặc thù với những yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn và an ninh. Đội ngũ nhân lực được đào tạo bài bản, chuyên sâu là yếu tố then chốt để vận hành các cơ sở hạt nhân một cách an toàn, tránh các sự cố có thể gây hậu quả nghiêm trọng.

Ngoài ra, Việt Nam chưa có kinh nghiệm xây dựng và vận hành nhà máy điện hạt nhân. Do đó, việc đào tạo nhân lực giúp tiếp thu, làm chủ công nghệ, vận hành, bảo dưỡng và giám sát các nhà máy một cách hiệu quả, không phụ thuộc hoàn toàn vào chuyên gia nước ngoài, nhất là sau khi chuyên gia nước ngoài đã hoàn thành quá trình chuyển giao.

Năng lượng nguyên tử không chỉ giới hạn ở điện hạt nhân mà còn có nhiều ứng dụng quan trọng khác trong y tế, nông nghiệp, công nghiệp và tài nguyên môi trường. Đội ngũ nhân lực chất lượng cao sẽ thúc đẩy việc nghiên cứu, ứng dụng các thành tựu khoa học, công nghệ, kỹ thuật hạt nhân, đóng góp vào sự phát triển bền vững của đất nước, giúp cho nền tảng chung của khoa học, công nghệ, kỹ thuật phát triển.

Theo chia sẻ của Tiến sĩ Nguyễn Quang Nam - Trưởng khoa Khoa Điện - Điện tử, Trường Đại học Bách khoa (Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh): “Chúng ta đang thiếu hụt nguồn nhân lực cả về số lượng và chất lượng.

Có nhiều nguyên nhân của sự thiếu hụt nguồn nhân lực nêu trên. Đội ngũ kỹ sư, chuyên gia, công nhân của Việt Nam chưa từng xây dựng hay vận hành nhà máy điện hạt nhân. Hầu hết nhân lực hạt nhân trong nước chỉ làm việc ở các lĩnh vực liên quan như y học hạt nhân. Bên cạnh đó, chỉ có một số khoa/viện đào tạo lý thuyết về hạt nhân và chưa có chương trình thực hành và mô phỏng hiện đại, chuyên sâu.

Số lượng nhân sự được cử đi đào tạo ở Nga, Nhật Bản chỉ đạt khoảng 400 người, còn rất nhỏ so với nhu cầu hàng ngàn người (ví dụ, khoảng 2000 người cho các nhà máy điện hạt nhân tại Ninh Thuận) và thời gian đào tạo thường kéo dài 5-7 năm hoặc lâu hơn. Cơ chế đãi ngộ và thu hút kỹ sư hạt nhân ở Việt Nam không cao so với các vị trí kỹ sư trong những ngành năng lượng khác ở Việt Nam, hoặc so với cơ hội làm việc ở nước ngoài.

Chưa có cơ chế cam kết làm việc lâu dài với người được đào tạo bằng ngân sách nhà nước. Sau cùng, tâm lý xã hội và chính sách bị tác động bởi sự cố nhà máy điện hạt nhân Fukushima năm 2011".

Tiến sĩ Nguyễn Quang Nam - Trưởng khoa Khoa Điện - Điện tử, Trường Đại học Bách khoa (Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh). Ảnh: NVCC.

Người học cần nhiều hỗ trợ khác bên cạnh học phí

Bàn về việc tăng cường ưu đãi cho người học trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử, tiến tới miễn phí đào tạo hoàn toàn, Tiến sĩ Nguyễn Thế Nghĩa nói: "Đây là khoản đầu tư chiến lược, hiệu quả, thông minh, giúp Việt Nam xây dựng đội ngũ chuyên gia giỏi, đủ năng lực để phát triển và làm chủ công nghệ hạt nhân trong tương lai.

Miễn học phí là bước quan trọng nhưng để người học thực sự yên tâm học tập và gắn bó lâu dài với ngành, cần có thêm các chính sách hỗ trợ toàn diện khác như bổ sung học bổng khuyến khích học tập, nhất là cho sinh viên xuất sắc. Hỗ trợ sinh hoạt phí hàng tháng giúp các em tập trung học tập mà không phải lo lắng về gánh nặng tài chính.

Lĩnh vực năng lượng nguyên tử đòi hỏi phải có sự tìm tòi, nghiên cứu chuyên sâu liên tục, mất nhiều công sức. Chính vì vậy, nên có các quỹ hỗ trợ người học thực hiện các đề tài nghiên cứu khoa học ngay từ năm thứ 2, thứ 3. Đây là cách tốt nhất để các em làm quen với công việc thực tế.

Cũng cần có chương trình hợp tác chặt chẽ giữa các trường đại học với các viện nghiên cứu, trung tâm hạt nhân (như Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam, Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội, Viện nghiên cứu Hạt nhân Đà Lạt, các bệnh viện có khoa Y học Hạt nhân…) để sinh viên có cơ hội thực tập, thực hành, trải nghiệm thực tế thường xuyên. Việc gửi sinh viên đi thực tập ở nước ngoài tại các nhà máy điện hạt nhân, các phòng thí nghiệm tiên tiến sẽ mang lại những kinh nghiệm quý báu".

Đặc biệt, thầy Nghĩa nhấn mạnh, cam kết việc làm và cơ hội phát triển là yếu tố quan trọng nhất để thu hút nhân tài. Sinh viên sẽ yên tâm hơn khi biết rằng, sau khi tốt nghiệp, nếu đáp ứng các yêu cầu về chuyên môn sẽ có vị trí công việc ổn định, phù hợp với năng lực tại các cơ sở hạt nhân của Việt Nam. Đồng thời, phải có lộ trình thăng tiến rõ ràng, cơ hội đào tạo nâng cao ở trong và ngoài nước để các em thấy được tương lai phát triển lâu dài với ngành.

Tiến sĩ Nguyễn Thế Nghĩa - Trưởng Bộ môn Vật lý Hạt nhân, Khoa Vật lý, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội). Ảnh: NVCC.

Dưới góc nhìn của Tiến sĩ Nguyễn Quang Nam, việc thu hút người học cần được xem xét tổng thể, nghĩa là toàn bộ quá trình học tập và công việc sau tốt nghiệp. Nếu sinh viên được miễn học phí và hoàn thành chương trình đào tạo về năng lượng nguyên tử nhưng sau đó không phục vụ trong ngành thì hiệu quả của việc miễn học phí là rất thấp (ngay cả khi có bồi hoàn học phí). Bởi vậy, Nhà nước có thể yêu cầu người học cam kết về thời gian phục vụ trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử khi ra trường.

Cũng phải nhìn nhận rằng, học phí chỉ là 1 trong những yếu tố được xem xét. Riêng quá trình đào tạo, người học cần nhiều sự hỗ trợ khác liên quan đến hoạt động học tập như học liệu, các khóa học bổ trợ về kỹ năng, điều kiện thực hiện nghiên cứu, môi trường thực tập phù hợp với nghề nghiệp tương lai, khả năng có việc làm sau tốt nghiệp…

Đây là những hỗ trợ trước mắt nhằm giúp các em yên tâm với chương trình đào tạo về năng lượng nguyên tử. Để có thể gắn bó lâu dài cần có những giải pháp để ngành nghề này đảm bảo được quyền lợi, chế độ tương xứng với trách nhiệm của vị trí việc làm.

Còn theo quan điểm của Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Hiếu - Hiệu trưởng Trường Đại học Bách khoa (Đại học Đà Nẵng): "Năng lượng nguyên tử là lĩnh vực đặc thù, phức tạp, yêu cầu cao, muốn thu hút được người học có tố chất, kỹ năng phù hợp phải có chính sách ưu đãi, hỗ trợ miễn giảm học phí phù hợp.

Trong quá trình thực hiện, cần nghiên cứu, thiết kế mức độ miễn giảm học phí dựa vào thành tích học tập, nghiên cứu theo từng học kỳ, năm học. Quy định như vậy để tránh tâm lý ỷ lại của người học hoặc cũng có thể không miễn học phí nhưng xây dựng chế độ học bổng cao (cao hơn mức học phí) nhằm thúc đẩy các em. Cơ chế này đã được áp dụng phổ biến ở nhiều nước trên thế giới, và học bổng không chỉ riêng là học phí mà còn cả sinh hoạt phí.

Chúng ta cũng nên có chính sách giới thiệu việc làm sau khi ra trường, tạo điều kiện tham gia nghiên cứu khoa học và thực tập chuyên sâu tại các cơ sở trong và ngoài nước. Quan trọng hơn, cần có cam kết việc làm và chế độ đãi ngộ sau tốt nghiệp, để sinh viên yên tâm theo học và gắn bó lâu dài với lĩnh vực năng lượng nguyên tử".

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Hiếu - Hiệu trưởng Trường Đại học Bách khoa (Đại học Đà Nẵng). Ảnh: NVCC.

Tăng cường thêm các chính sách đồng bộ

Để phát triển nguồn nhân lực toàn diện, bền vững, theo Tiến sĩ Nguyễn Thế Nghĩa phải có chiến lược. Trong đó, cần xây dựng chính sách cho đội ngũ giảng viên với mức lương, phụ cấp, và các chế độ đãi ngộ vượt trội so với mặt bằng chung để thu hút những chuyên gia giỏi trong và ngoài nước.

Đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu, cho giảng viên được tham gia các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn ngắn hạn và dài hạn tại các quốc gia có công nghệ hạt nhân phát triển, đặc biệt là đội ngũ cán bộ trẻ. Mời các chuyên gia, nhà khoa học đầu ngành từ các nước có kinh nghiệm (như Nga, Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp…) sang Việt Nam giảng dạy, hướng dẫn nghiên cứu.

Cấp kinh phí và tạo điều kiện cho giảng viên tham gia các đề tài nghiên cứu khoa học cấp quốc gia, quốc tế, gắn liền với thực tiễn phát triển của ngành. Vấn đề nghiên cứu khoa học nói chung hiện nay đang có điểm nghẽn lớn nhất đó là cơ chế quản lý tài chính bất cập, quản lý đề tài nặng về hình thức cứng nhắc, trói buộc sự tự do trong nghiên cứu.

Cùng với đó là phải có chính sách về cơ sở vật chất. Đầu tư xây dựng các phòng thí nghiệm, trung tâm thực hành với các thiết bị, mô hình mô phỏng lò phản ứng hạt nhân, hệ thống điều khiển hiện đại, các quá trình ghi đo bức xạ, an toàn bức xạ...

Thành lập các trung tâm thực hành chuyên sâu, hợp tác với các viện nghiên cứu hạt nhân để sinh viên có cơ hội thực hành, làm quen với các thiết bị thực tế. Nâng cấp thư viện, tài liệu chuyên ngành, cập nhật các tài liệu, giáo trình, sách chuyên ngành mới nhất từ các nhà xuất bản uy tín trên thế giới.

Cuối cùng, không thể không nhắc đến hợp tác với doanh nghiệp và quốc tế. Đối với hợp tác doanh nghiệp cần triển khai chương trình thực tập chuyên sâu, xây dựng các chương trình thực tập dài hạn tại các công ty năng lượng, các viện nghiên cứu, và các dự án phát triển năng lượng hạt nhân.

Khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư vào các đề tài nghiên cứu của sinh viên và giảng viên, giúp kết nối lý thuyết với thực tiễn. Các doanh nghiệp có thể cam kết tuyển dụng những sinh viên đạt kết quả tốt ngay sau khi tốt nghiệp.

Trong hợp tác quốc tế, đó là các chương trình trao đổi sinh viên, ký kết các thỏa thuận hợp tác với các trường Đại học uy tín trên thế giới để sinh viên có cơ hội du học, trao đổi học thuật. Cử các cán bộ, sinh viên ưu tú đi đào tạo tại các trường đại học, viện nghiên cứu lớn của các quốc gia có nền năng lượng hạt nhân phát triển.

Tiếp nhận chuyển giao công nghệ, học hỏi kinh nghiệm và tiếp nhận chuyển giao công nghệ từ các đối tác quốc tế, tạo cơ hội cho sinh viên tham gia trực tiếp vào các dự án chuyển giao trên.

Ảnh minh họa: Webiste Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội).

Để thực hiện thành công việc đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Hiếu đưa ra một số kiến nghị như tăng cường đầu tư cơ sở vật chất - phòng thí nghiệm hiện đại; đầu tư các phòng thí nghiệm chuyên sâu về vật lý hạt nhân, an toàn bức xạ, mô phỏng nhà máy điện hạt nhân, thiết bị đo đạc bức xạ…; đầu tư các phần mềm, máy tính mô phỏng mạnh cũng như xây dựng mô hình nhà máy điện hạt nhân ảo (VR/AR) phục vụ công tác đào tạo sinh viên, đào tạo ngắn hạn.

Cần sớm phê duyệt và đưa vào tuyển sinh các ngành học đào tạo nguồn nhân lực liên quan tới năng lượng nguyên tử. Đề xuất chương trình đào tạo, bồi dưỡng ngắn hạn, chương trình trao đổi, thực tập sinh viên và giảng viên tại các quốc gia có nền tảng công nghệ hạt nhân mạnh, có nhà máy điện hạt nhân đang vận hành.

Tiếp tục đào tạo, nâng cao trình độ đội ngũ giảng viên của trường đối với giảng viên đã tham gia chương trình về điện hạt nhân trong giai đoạn 2012-2016. Tuyển chọn, đào tạo đội ngũ giảng viên trẻ trong các lĩnh vực liên quan.

Hỗ trợ đội ngũ giảng viên tham gia các hội nghị, hội thảo quốc tế, khuyến khích giảng viên nghiên cứu khoa học liên quan tới năng lượng nguyên tử, tham gia mạng lưới các trường đại học đào tạo hạt nhân khu vực và toàn cầu, tận dụng tài nguyên học liệu và các khóa học từ xa. Mời các chuyên gia đầu ngành trong lĩnh vực về thuyết giảng, trao đổi kinh nghiệm tại trường.

Kiến nghị học bổng toàn phần hoặc bán phần cho sinh viên trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử để khuyến khích đăng ký học; cam kết việc làm sau tốt nghiệp, thông qua liên kết với các cơ quan, doanh nghiệp, dự án liên quan đến hạt nhân để có thể tuyển sinh được những nhân lực giỏi có chất lượng cho ngành.

Sớm hoàn thiện, cụ thể hóa chính sách ưu đãi đối với những nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử. Xây dựng chế độ lương, phụ cấp và thưởng đặc thù cùng với hỗ trợ nhà ở, y tế, giáo dục cho gia đình và bảo hiểm nghề nghiệp.

Hồng Linh