Trí tuệ nhân tạo có thay thế được vai trò nhà báo?

Nhà báo hiện đại với công cụ trí tuệ nhân tạo, ảnh do ChatGPT tạo ra. Ảnh minh họa

Ở cấp độ cá nhân, từng nhà báo cũng có thể dùng các công cụ AI miễn phí như ChatGPT, Gemini, DeepSeek, Canva, Magisto, InVideo, PressAssistant… trong lao động cơ bản của nghề là tìm kiếm, phát hiện, phát triển đề tài; thu thập, xử lý thông tin, dữ liệu và thể hiện tác phẩm. Chỉ trong tích tắc, ChatGPT có thể viết ngay một bài bình luận 2 ngàn từ, có thể đưa ra 5-10 phương án giật tít cho một bài báo, có thể rà soát tất cả các lỗi chính tả trong bài… Chính “năng lực” này của AI đã khiến không ít người phải thốt lên: Liệu trí tuệ nhân tạo có thể thay thế vai trò nhà báo không?

AI có thể viết bài, nhưng…

Trí tuệ nhân tạo chỉ (AI) là công cụ. Nó không có khả năng đánh giá bối cảnh xã hội hay động cơ phía sau thông tin, dễ dẫn đến việc tái tạo tin giả hoặc nội dung thiên kiến mà không kiểm chứng. AI không “hiểu” thế giới như con người. Nó chỉ học cách dự đoán từ tiếp theo dựa trên mô hình xác suất từ dữ liệu đã học, chứ không phân biệt được đúng sai. Nếu chủ đề người dùng hỏi không có đủ thông tin trong dữ liệu huấn luyện, AI có thể… tự chế nội dung để “lấp khoảng trống”. Hiện tượng này các chuyên gia gọi là ảo giác của trí tuệ nhân tạo (AI hallucination) - một vấn đề nghiêm trọng và phổ biến trong quá trình sử dụng các mô hình ngôn ngữ như ChatGPT.

Và ai trong chúng ta cũng thấy rõ ràng là AI không thể thay thế nhà báo trong việc đi thu thập dữ liệu của sự kiện, đi trải nghiệm thực tế - từ điều tra hiện trường, phỏng vấn nhân chứng đến cảm nhận bối cảnh xã hội - điều mà nhà báo chuyên nghiệp luôn phải thực hiện.

Bên cạnh đó là nguy cơ đạo văn hoặc sao chép thông tin mà không trích dẫn rõ nguồn. AI không có đạo đức nghề nghiệp - thứ tạo nên bản lĩnh và trách nhiệm của một nhà báo trong việc phục vụ sự thật và công chúng. Ngoài ra, lạm dụng AI có thể dẫn đến sự đồng nhất hóa nội dung, giết chết cá tính sáng tạo và giọng văn riêng biệt vốn là linh hồn của báo chí.

Cho nên, AI có thể tạo ra tác phẩm báo chí, nhưng để tác phẩm dùng được phải có bàn tay “đạo diễn” của nhà báo, tức là nhà báo phải biết điều khiển AI như một thứ công cụ.

Những gì AI không thể thay thế nhà báo?

AI không có trực giác, cảm quan xã hội hay “linh cảm nghề nghiệp” như nhà báo điều tra thực thụ. Các nhà báo đừng lo AI sẽ thay mình, nó có thể thay thế một số tác vụ lặp đi lặp lại (như sửa lỗi chính tả chẳng hạn) chứ khả năng phát hiện và theo đuổi sự thật thì nó không làm được.

AI là robot, cho nên nó không thể xây dựng mối quan hệ với nguồn tin, hoặc đặt câu hỏi gài bẫy, phản biện, chất vấn trong quá trình điều tra. Báo chí hiện đại cần vai trò của các cây bút tư vấn, phản biện, chỉ dẫn. AI không thể thay nhà báo trong trải nghiệm sống để hiểu sâu các vấn đề xã hội, đạo đức, định kiến, lịch sử, và các vùng xám trong thông tin. Và AI là robot nên nó không thể truyền tải cảm xúc, giọng điệu cá nhân, sự đồng cảm - vốn là yếu tố quan trọng để lay động công chúng.

Và tất nhiên, nhà báo và tòa soạn là người chịu trách nhiệm cá nhân và pháp lý trước công luận và pháp luật. AI thì không. Các vấn đề về sai lệch, định kiến, hay thông tin giả đều cần có người kiểm chứng cuối cùng.

Bên cạnh đó, AI có thể mô phỏng, nhưng không thể sáng tạo một phong cách mới, ngôn ngữ độc quyền, hoặc cách tiếp cận chưa từng có. Những bài viết xuất sắc thường đến từ trải nghiệm cá nhân, va chạm với thực tiễn. Nói cách khác, AI không thể có khả năng kể chuyện độc đáo và sáng tạo, một yêu cầu quan trọng để tạo ra tác phẩm báo chí tốt.

Nhà báo thời AI

Rõ ràng giờ đây muốn hay thì nhà báo phải sống chung với AI trong làm nghề rồi. Nhưng, AI chỉ hỗ trợ tốt cho cá nhân nhà báo các công việc dạng tự động hóa tác vụ lặp lại như dịch thuật tự động, kiểm lỗi chính tả, tổng hợp thông cáo báo chí, tóm tắt báo cáo tài chính hoặc có thể viết các bài báo dạng mô tả, trung lập, không yêu cầu cảm xúc hoặc điều tra.

Nhà báo có thể dùng AI để được hỗ trợ phân tích và nghiên cứu nhanh, tổng hợp tài liệu, trích xuất ý chính từ hàng nghìn tài liệu trong thời gian ngắn; hỗ trợ tạo biểu đồ, infographics tự động…

AI - như đã nói - không thể thay thế nhà báo, nhất là quá trình sáng tạo tác phẩm báo chí chính luận, báo chí điều tra.

Nhưng để khai thác tốt AI, nhà báo cũng cần được trang bị kiến thức chuyên môn và tư duy công nghệ. Nhà báo phải hiểu rõ nguyên lý hoạt động của AI để đặt câu hỏi (prompting) thật hiệu quả. Nhà báo hiện đại phải biết cách kết hợp AI để hỗ trợ thu thập thông tin, phân tích nội dung, xây dựng dữ liệu, nhưng vẫn đảm bảo vai trò biên tập, kiểm chứng của con người.

Nhà báo phải biết làm chủ công nghệ thay vì lệ thuộc: tránh ỷ lại vào AI để tạo nội dung hàng loạt mà không có kiểm duyệt, định hướng hoặc sáng tạo từ người làm báo. AI có thể tổng hợp nhanh, nhưng không thay thế vai trò xác minh từ con người. Nhà báo phải là người cuối cùng chịu trách nhiệm về độ chính xác và trung thực.

Các chuyên gia khuyến cáo rằng, nếu AI được sử dụng để tạo ra một phần hoặc toàn bộ bài viết, cần minh bạch thông tin này (tùy mức độ) trên bài báo.

Tóm lại, AI là công cụ - không phải nhà báo. Người làm báo tương lai không thể chỉ “viết tốt” mà còn phải “viết thông minh”, biết kết hợp công nghệ, dữ liệu, và tấm lòng nhân văn để tạo ra thông tin đáng tin cậy, có chiều sâu và truyền cảm hứng.

Phan Văn Tú