Trăm năm báo chí cách mạng và khát vọng nhà báo hôm nay

Hình ảnh nhà báo thường được mường tượng nhất là một người vai đeo máy ảnh, cầm theo cuốn sổ cây bút và lang thang khắp nẻo đường để tác nghiệp. Kết quả là những tin nóng, những ghi chép, những phóng sự... bay về tòa soạn và đến tay độc giả háo hức chờ đợi.

Chớp mắt, bức tranh rực rỡ ấy đã nhòa vào quá khứ. Bây giờ, kiểu nhà báo ấy chỉ còn trên phim truyền hình, hoặc chỉ còn trong ký ức những ai có thói quen lưu luyến kỷ niệm xa xưa. Nhà báo bây giờ đã khác, tay năm tay mười làm tất cả mọi thứ, từ ghi âm, chụp ảnh, thu hình, viết bài, xử lý âm thanh, dàn dựng video... với mục tiêu có thể làm để ra sản phẩm nhanh nhất và nhiều nhất. Thị trường báo chí cạnh tranh với thị trường fastfood, mà người tiêu dùng vẫn cứ hững hờ.

Vẻ đẹp đam mê của nghề báo!

Báo chí đang đối diện nhiều thử thách để tồn tại. Đỉnh cao của báo in đã trôi vèo dĩ vãng. Không còn những tờ báo phát hành hàng trăm ngàn bản ngoài sạp báo, và cũng không còn nhiều dạng ấn phẩm phong phú như thập niên cuối cùng của thế kỷ 20 và thập niên đầu tiên của thế kỷ 21. Báo điện tử xuất hiện để thay thế, biên độ vô hạn đấy, nhưng miếng bánh quảng cáo đã nằm hết ở những tập đoàn công nghệ.

Hệ lụy tất yếu, nhuận bút thấp dần xuống, và những loại tin bài hời hợt để chiều chuộng thị hiếu cứ thoải mái tăng lên. Báo chí co cụm lại, nhà báo ngơ ngác nhìn nhau. Chẳng ai có lỗi cả, chẳng ai đáng trách cả, vì không ai ngờ tiếp sau cái điện thoại thông minh bành trướng mọi hang cùng ngõ hẻm, lại có thêm những ứng dụng trí tuệ nhân tạo AI.

Vậy thì, những bản tin do robot viết và những định dạng truyền thông do trí tuệ nhân tạo AI thiết lập, sẽ đẩy các nhà báo vào cảnh thất nghiệp chăng? Công nghệ hiện đại dễ dàng sử dụng máy móc, thông qua ứng dụng Chat GPT để sản xuất hàng loạt những văn bản mang tính tin tức tổng hợp chỉ trong vòng 30 giây. Nghĩa là, những nhà báo không thể hành nghề với những bài báo dễ dãi và đại trà. Muốn tồn tại, nhà báo phải khác, phải tận dụng công nghệ và phải vượt lên công nghệ.

Mô hình báo chí đa phương tiện được đề cập như một giải pháp tích cực. Thế nhưng thị trường “ngách” lại đòi hỏi tính chuyên sâu và tính độc đáo của từng trang báo, từng cây bút theo tiêu chí 5I, bao gồm: Informed - Am hiểu, Intelligent - Thông thái, Interesting - Thú vị, Insightful - Sâu sắc, và Interpretive - Có tính diễn giải.

Cái tiêu chí 5I, nghe lướt qua có vẻ kỳ ảo và phức tạp, nhưng thực chất chỉ mang một thông điệp duy nhất về giá trị bất biến của nghề báo. Đó là nhà báo phải là người đem tới những thông tin thúc đẩy sự tiến bộ của xã hội, giúp con người được sống trong sự cầu thị văn minh và nhân ái. Đó là tinh thần báo chí tranh đấu cho những điều tốt đẹp mà những bậc tiền bối trong làng báo đã dấn thân theo đuổi một cách tận tụy.

Trước sự bành trướng của điện thoại thông minh và các ứng dựng trí tuệ nhân tạo AI, báo chí Việt Nam bắt buộc phải bước vào một giai đoạn khác, mở rộng thông tin để tồn tại và tận dụng công nghệ để phát triển. Yếu tố sống còn của báo chí hôm nay, không phải là được quy hoạch về quản lý như thế nào, mà là tự quy hoạch về nội dung như thế nào để thành một hệ sinh thái truyền thông đa phương tiện có thể giữ chân công chúng, đồng hành công chúng. Trên Facebook, ai cũng có thể làm “nhà báo công dân” mà không còn bất kỳ quy chuẩn gì. Vậy là Facebook trở thành thế lực, gây sức ép kinh khủng lên báo chí chính thống.

Thông tin trên Facebook ít được tin cậy? Đúng là trên Facebook có nhiều thông tin giả mạo và thông tin sai lệch, nhưng những thuật toán của Facebook tạo điều kiện cho mỗi trang cá nhân được liên kết đến đối tượng cụ thể và có cùng tần số nhận thức lẫn thẩm mỹ. Đừng nghĩ một lượt like hay mỗi lượt share hoàn toàn ngẫu nhiên. Facebook muôn hình vạn trạng, thông tin thô sơ thì kết nối với người đọc thô sơ, còn thông tin thô bạo thì kết nối với người đọc thô bạo.

Facebook và Google chia lại thị phần quảng cáo của báo chí. Đồng thời, Facebook và Google cũng nắm thế thượng phong trên thị trường truyền thông của Việt Nam. Đáng lưu ý hơn, những hành vi ngỡ là giá trị ảo trên Facebook lại mang đến lợi ích thật. Và sự hình thành các nhân vật có sức ảnh hưởng trên mạng - KOLs (Key Opinions Leaders) cũng buộc các nhà báo đích thực phải chột dạ ngẫm nghĩ lại sứ mệnh đưa tin của mình.

Một bài báo công phu có thể so sánh với một status ngàn like trên Facebook không? Đấy là câu hỏi cực kỳ nghiêm túc mà cũng cực kỳ đau đáu cho những ai còn xác định theo đuổi nghiệp báo. Chưa kể, YouTuber và TikToker cũng chen lấn “tác nghiệp” như những “người sáng tạo nội dung số” hồn nhiên và bát nháo.

Kỷ niệm 100 năm báo chí cách mạng Việt Nam, không thể không nhắc lại lịch sử báo chí nước nhà để rút ra những chiêm nghiệm cần thiết. Không chỉ Báo Thanh niên ra đời năm 1925, nhiều tờ báo khác giai đoạn ấy cũng thể hiện sứ mệnh cất lên tiếng nói của người Việt Nam.

Khi viên toàn quyền Đông Dương Brevie tuyên bố trên tờ Đuốc Nhà Nam với giọng điệu trịch thượng: “Trình độ và tư cách báo giới ở xứ này còn hèn kém lắm. Ở trên thế giới mà nghe đến báo giới Đông Dương thì ai cũng ít thiện cảm. Vì vậy tôi không muốn cho tự do ngôn luận”, thì Hoàng Đạo (1907-1948) đã lập tức phản ứng gay gắt.

Trên Báo Ngày nay số 45 ra ngày 31/1/1937, Hoàng Đạo viết: “Chế độ chúng tôi hiện đương sống là một chế độ quá chặt chẽ. Dưới chế độ ấy, tờ báo có sống chỉ là nhờ ơn chính phủ cho nó sống, mà nó có chết lúc nào, nhà làm báo cũng không sao biết trước được. Chính phủ muốn bắt nó chết thì nó chết, chính phủ không cần cãi lẽ với nhà báo, chính phủ không cần viện cớ ra mới đóng cửa một tờ báo... Số phận bất trắc của một tờ báo quốc ngữ là một điều trở ngại lớn cho sự tiến bộ báo chí, nghĩa là cho sự tiến bộ của toàn thể dân chúng. Nghề làm báo, cũng như mọi nghề khác, cần phải có một tương lai chắc chắn, mới có thể nảy nở ra được”.

Không chỉ đòi tự do ngôn luận, báo chí Việt Nam giai đoạn sơ khai cũng trực tiếp khơi dậy dân trí và dân khí. Trên Báo Ngày nay số 157 ra ngày 15/4/1938, Thạch Lam (1910-1942) cảnh tỉnh đồng bào mình: “Có những người sống như cây cỏ một đời sống tẻ ngắt và khô khan, phẳng lặng như mặt nước ao tù. Tôi phải buồn rầu mà nhận rằng đấy là đời sống phần nhiều của người An Nam chúng ta. Nếu chỉ ăn với ngủ với chơi, thì cái đời sống đó chẳng có gì đáng quý. Cái đời sống cần là cái đời sống bên trong, cái đời sống tâm hồn. Chúng ta có cái đời sống bên trong rất nghèo nàn và rất bạc nhược. Những tính tình dồi dào, phong phú và mãnh liệt, chúng ta chẳng có”.

Nhiều năm gần đây, làng báo có không ít phóng viên đi bốc thơm doanh nghiệp để xin tài trợ, hoặc đi đe dọa doanh nghiệp để lấy quảng cáo, thậm chí có không ít phóng viên đi “đánh đấm” để tống tiền cơ sở. Thực trạng hoành hành của những phóng viên “tay sai” nửa mùa ấy rồi đến lúc phải chấm dứt. Nhà báo phải đi lại con đường chính đạo bằng trình độ và tâm huyết của mình. Những loại tin tức giật gân để câu view cũng không thể trường tồn, vì bạn đọc ngày càng tỉnh táo hơn.

Cuộc sống hiện đại rất bận rộn với trăm thứ phải to toan và trăm thứ để thụ hưởng, bạn đọc chỉ bỏ thời gian và bỏ tiền bạc cho những thông tin bổ ích và thiết thực. Và từng ngày, báo điện tử sẽ thấm thía rằng những kỹ năng online với kỹ thuật “từ khóa” hay thao tác SEO kích hoạt công chúng “đu trend” cũng không thể nào an ủi sự tự trọng của những người làm báo chân chính. Để tờ báo có được chỗ đứng trong cộng đồng, thì nhà báo không thể là những kẻ nghiện view và càng không phải là những người nghiện view.

Báo chí Việt Nam đã được quy hoạch lại và chuyển hướng theo phương thức đa phương tiện và mô hình tòa soạn hội tụ. Sứ mệnh trăm năm của báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục thắp lên ngọn lửa cống hiến cho các nhà báo nước ta. Xã hội văn minh luôn ủy thác quyền lợi tinh thần cho báo chí. Cho nên, giá trị tiêu biểu mà báo chí phải đảm đương là không ngừng bồi đắp công bằng và chân lý để cộng đồng trường tồn hưng thịnh.

Kỷ nguyên số chỉ kiến tạo một môi trường kỹ thuật khác, còn vai trò nhà báo vẫn minh định trên nền tảng đạo đức và trách nhiệm phụng sự dân tộc, phụng sự thời đại. Bước tiếp truyền thống báo chí cách mạng, những người làm báo Việt Nam có thể tự tin khẳng định, phẩm chất riêng biệt của mỗi nhà báo, sự rung động riêng biệt của mỗi nhà báo, không có trí tuệ nhân tạo nào có thể làm thay.

Lê Thiếu Nhơn