TPHCM giải bài toán 'đánh thức' tiềm năng đường thủy

Mạng lưới dày đặc, nhiều tuyến liên vùng quan trọng

Theo Sở Xây dựng, TPHCM hiện có khoảng 1.000 km kênh rạch, trong đó 92 tuyến đường thủy (574 km) đang được khai thác. Tuy nhiên, chỉ 8 tuyến đạt cấp quy hoạch (như kênh Thanh Đa, Rạch Tôm, Rạch Giồng). Các tuyến đường thủy kết nối liên tỉnh và nội đô phong phú, đặc biệt với các cảng biển lớn như cảng Sài Gòn, Cát Lái, và Hiệp Phước.

Tuyến phà biển Cần Giờ - Vũng Tàu, đưa vào khai thác từ năm 2021, đã giúp rút ngắn thời gian di chuyển từ 3,5 giờ xuống chỉ 30 phút. Đây được xem là cú hích quan trọng cho cả vận tải hành khách lẫn hàng hóa.

Dù vận tải thủy hiện chiếm tới hơn 34% sản lượng hàng hóa so với đường bộ, nhưng đầu tư hạ tầng cho lĩnh vực này chỉ chiếm 5,4% tổng vốn giao thông trong 5 năm qua. Tuyến buýt sông số 1 (Bạch Đằng – Linh Đông), khai thác từ năm 2017, vẫn chưa trở thành phương tiện công cộng chủ lực, chủ yếu phục vụ du lịch.

Sông Sài Gòn giữ vai trò chiến lược cho sự phát triển kinh tế, kết nối đô thị và giao thương của TPHCM. Ảnh: Duy Anh

Không chỉ riêng TPHCM, các địa phương trước khi sáp nhập cũng phụ thuộc lớn vào đường thủy. Bình Dương dựa vào sông Sài Gòn, sông Đồng Nai để kết nối hàng hóa từ các khu công nghiệp ra cảng biển Cái Mép – Thị Vải (Bà Rịa – Vũng Tàu), nhưng hạ tầng cảng thủy còn hạn chế, bốc xếp lạc hậu. Trong khi đó, Bà Rịa – Vũng Tàu lại giữ vai trò “đầu tàu” với cụm cảng Cái Mép – Thị Vải, tiếp nhận tàu trọng tải tới 234.000 tấn. Hiện hơn 80% hàng hóa qua cụm cảng này được gom hoặc rút bằng đường thủy nội địa.

“Đường thủy nội địa đang là trục xương sống kết nối TPHCM, Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu, đặc biệt qua tuyến vận tải thủy quốc tế Phnom Penh - TPHCM - Cái Mép - Thị Vải, đạt khoảng 30 triệu tấn hàng hóa và 1,6 triệu lượt khách mỗi năm, trong đó container tăng trưởng tới 20%/năm” - báo cáo nêu.

Nhiều điểm nghẽn

Dù vậy, hệ thống đường thủy TPHCM vẫn đối diện hàng loạt thách thức. Nhiều tuyến luồng bị bồi lắng, chưa được nạo vét thường xuyên như Nhiêu Lộc - Thị Nghè, Giồng Ông Tố, gây khó cho tàu thuyền lớn lưu thông. Một số cầu có tĩnh không thấp, điển hình như cầu Rạch Dơi, cầu Bình Lợi cũ, vẫn “chặn đường” tàu trọng tải lớn.

Năng lực cảng bến cũng chưa đồng bộ. “Phần lớn cảng bãi còn hoạt động thủ công, công suất thấp, chỉ một vài cảng container được đầu tư hiện đại nhưng khai thác chưa hiệu quả” – đại diện Sở Xây dựng nhận xét.

Tỷ trọng vốn đầu tư đường thủy trong 5 năm qua chỉ khoảng 5,4% tổng vốn giao thông, trong khi cơ chế thu hút tư nhân đầu tư cảng cạn (ICD) và bến thủy còn thiếu. Hệ quả là logistics đa phương thức khó phát triển.

Một góc cảng Cát Lái, TPHCM. Ảnh: Phạm Nguyễn.

Việc kết nối giữa đường thủy và đường bộ cũng chưa liền mạch. Nhiều bến thủy không có tuyến đường bộ trọng tải lớn để trung chuyển. Tuyến buýt sông dù khai thác từ 2017 nhưng chưa được đồng bộ với xe buýt đường bộ, dẫn đến khó thu hút hành khách đi lại hằng ngày.

An toàn giao thông đường thủy cũng là vấn đề đáng lo. Luồng tuyến hẹp, cầu thấp, cộng thêm hoạt động dày đặc về đêm (như tuyến Cần Giờ – Vũng Tàu) làm tăng nguy cơ tai nạn. Tình trạng khai thác cát, sỏi không phép ở sông Đồng Nai còn gây sạt lở, biến đổi dòng chảy.

“Các doanh nghiệp vận tải thủy hiện nay chủ yếu quy mô nhỏ, phương tiện cá nhân, khó tham gia vận tải container hoặc logistics đa phương thức. Việc đầu tư đội tàu container gặp nhiều rào cản do chi phí cao, lãi vay ngân hàng lớn, cùng thuế VAT nhập khẩu tàu 10%” - Sở Xây dựng phân tích.

Theo Sở Xây dựng, sau khi hợp nhất, TPHCM đứng trước yêu cầu cấp bách về tổ chức lại hệ thống hạ tầng kết nối vùng. Mục tiêu là xây dựng mạng lưới đa phương thức, đồng bộ, hiện đại, đảm bảo lưu thông thông suốt giữa các trung tâm kinh tế, khu công nghiệp, cảng biển và sân bay.

“Trong lĩnh vực đường thủy và cảng biển, định hướng lớn là phát triển cụm cảng Cái Mép – Thị Vải, Sao Mai – Bến Đình đạt chuẩn quốc tế; đồng thời hình thành hệ thống cảng cạn (ICD) ở Bình Dương và TPHCM để giảm tải đường bộ. Thành phố cũng dự kiến xây dựng trung tâm logistics hiện đại tại các vị trí chiến lược, mở rộng hệ thống cảng khách quốc tế ở Vũng Tàu, Long Sơn, sông Dinh và Côn Đảo để thúc đẩy du lịch” - đại diện Sở Xây dựng cho hay.

Theo các chuyên gia giao thông, nếu giải quyết được “nút thắt” hạ tầng, kết nối và chính sách, TPHCM hoàn toàn có thể biến đường thủy thành lợi thế cạnh tranh lớn, vừa giảm tải áp lực đường bộ, vừa giảm chi phí logistics cho doanh nghiệp, đồng thời mở rộng không gian du lịch đường sông - vốn là “tài nguyên” còn bỏ ngỏ nhiều năm nay.

Hữu Huy