Tour đêm đánh thức di sản

Không gian văn hóa thức giấc sau giờ hành chính

Tour “Đêm Bảo tàng” tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam là chuỗi trải nghiệm mới nhất nằm trong nỗ lực đưa văn hóa ra khỏi khung giờ truyền thống. Hơn 2.000 hiện vật, vốn thường chỉ xuất hiện trong “giờ hành chính”, nay được đặt trong một bố cục cảm xúc mới dưới ánh đèn đêm. Ánh sáng được tính toán, âm nhạc cổ điển vang lên nhẹ nhàng, tiếng thuyết minh tự động từ hệ thống iMuseum VFA giúp người xem đi sâu hơn vào những câu chuyện đằng sau từng tác phẩm.

Theo Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam Nguyễn Anh Minh, ở một số các bảo tàng trên thế giới, họ đã tổ chức các tour đêm bảo tàng, nhưng đây là lần đầu tiên ở Việt Nam. Tour được tổ chức vào tối thứ Sáu cuối cùng hằng tháng, mỗi tháng một chủ đề. Điều mà bảo tàng hướng đến là xây dựng thói quen thưởng ngoạn nghệ thuật vào ban đêm, mở rộng đời sống tinh thần của đô thị.

Trước đó không lâu, người Hà Nội và du khách vừa mới được làm quen với tour đêm Tiếng chuông Trấn Vũ tại đền Quán Thánh mang đậm chất thực cảnh và tín ngưỡng. Chương trình kéo dài 90 phút, tái hiện các tích xưa, những truyền thuyết gắn với làng nghề Trúc Bạch, Ngũ Xã, kết nối du khách với tầng văn hóa dân gian mà ban ngày khó cảm nhận hết.

Bền vững hơn và đã qua được thử thách của thời gian, tour Giải mã Hoàng thành Thăng Long đang luôn kín vé mỗi tối cuối tuần. Việc tái hiện nghi lễ thượng triều thời Lý, dâng hương tưởng niệm các bậc tiên đế, nghi thức đổi gác, dựng cây nêu ngày Tết Nguyên đán; lễ thả cá chép trong cung đình, trình diễn ánh sáng trên nền khảo cổ thu hút du khách không kém những trò chơi tương tác giải mã dấu tích hoàng cung. Nhiều bạn trẻ đã để lại những phản hồi rất tốt, họ cho rằng đây là cơ hội quý giá để vừa trải nghiệm, vừa học thêm những bài học lịch sử sống động.

Tương tự, tour Tinh hoa đạo học ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám cũng sớm định vị được giá trị của mình trong “thực đơn” du lịch đêm của thành phố. Liên tiếp mở cửa ba buổi mỗi tuần, Tinh hoa đạo học giờ đây đã trở thành chương trình “phải thử” trong danh mục tham quan của hầu hết những công ty lữ hành lớn.

Nằm trong phân khúc “cháy vé” là tour đêm tại Nhà tù Hỏa Lò. Sự kết hợp giữa ánh sáng, âm thanh, lời dẫn, kịch ứng tác và không gian gốc của di tích đã tạo nên một hành trình lắng đọng, giúp người xem cảm nhận rõ hơn câu chuyện về những chiến sĩ từng bị giam cầm ở đây. Điều đáng chú ý là nhiều khán giả quay lại lần hai, lần ba, vì mỗi đêm mang đến một cảm nhận khác nhau.

Báo cáo của Sở Du lịch Hà Nội cho thấy, thành phố đang có 20 sản phẩm du lịch đêm và 9 không gian phố đi bộ, phố ẩm thực. Lượng khách đến nhiều di tích đã tăng rõ rệt khi triển khai tour buổi tối. Nhà tù Hỏa Lò từ 456.710 lượt năm 2019 tăng lên 790.416 lượt năm 2024. Hoàng thành Thăng Long tăng gấp đôi lượng khách trong 5 năm. So với tour ngày, tour đêm mang lại nhiều lợi ích kinh tế hơn nhờ khả năng kéo dài thời gian lưu trú và tăng mức chi tiêu bình quân của du khách.

Tour đêm Hỏa Lò hấp dẫn nhiều khán giả quay lại nhiều lần

Tour đêm góp phần giúp Hoàng thành Thăng Long tăng gấp đôi lượng khách trong 5 năm

Bà Đặng Hương Giang, Giám đốc Sở Du lịch Hà Nội nhận định: “Các sản phẩm du lịch đêm đã góp phần tạo sự đa dạng, phong phú trong việc đáp ứng nhu cầu của khách du lịch; qua đó góp phần kéo dài ngày lưu trú của du khách, nâng cao hiệu quả kinh doanh du lịch tại điểm đến. Đây là những lý do khiến du lịch đêm là yếu tố quan trọng trong phát triển du lịch nói riêng và phát triển kinh tế - xã hội nói chung”.

Cú hích cho công nghiệp văn hóa

Ông Lê Minh Huy (Công ty lữ hành Alleztour) chia sẻ, trong vài năm trở lại đây, du khách, nhất là khách quốc tế và giới trẻ, có nhu cầu trải nghiệm nhiều hơn là tham quan. Họ tìm một trải nghiệm có chiều sâu, có tương tác, có cảm xúc và sự độc đáo. Tour đêm chính là cơ hội để họ được sống trong di sản thay vì chỉ đứng ngoài quan sát.

Du lịch ban ngày ở Hà Nội khá bão hòa, các điểm nổi tiếng đều đông và dễ gây mệt mỏi. Trong khi đó, sau 20h, thành phố gần như chỉ còn ăn uống, cà phê và dạo phố đi bộ. Khoảng trống này chính là lý do mô hình tour đêm ra đời và nhanh chóng được đón nhận.

Dẫn ví dụ, ông Huy đưa mô hình tour “Colosseum by Night” tại Rome (Ý), cho phép du khách tham quan Đấu trường La Mã vào ban đêm theo nhóm nhỏ, kết hợp ánh sáng và kể chuyện lịch sử. Trải nghiệm sâu về cảm xúc này không chỉ giúp du khách cảm nhận trọn vẹn không khí La Mã cổ đại mà còn làm tăng doanh thu 3-4 lần so với việc bán vé tham quan ban ngày, đồng thời giảm quá tải vào giờ cao điểm.

Theo TS. Trang Thanh Hiền (Trường ĐH Mỹ thuật Việt Nam), câu chuyện nghiên cứu, bảo tồn, phục dựng lại di sản, tạo sức hút cho di sản và khai thác di sản nhằm tạo ra nguồn thu tái đầu tư cho di sản là xu hướng cần được khuyến khích. Bà Hiền cho rằng, trong thời gian dài, ở Việt Nam mới chỉ nặng về nghiên cứu di sản. Tuy nhiên tại thời điểm này, các kết quả nghiên cứu đã dần được công khai, lan tỏa nhiều hơn, qua đó cũng dần đẩy được sự quan tâm của người dân đối với di sản. Ví dụ dễ nhận thấy là tại Hoàng thành Thăng Long, Hà Nội, bên cạnh việc trưng bày những di vật, cổ vật hiện hữu thì đã tiến hành giới thiệu các nghiên cứu về di tích này một cách rộng rãi tới công chúng (phần trước đây chỉ dành cho các nhà nghiên cứu). Đó là một bước tiến lớn, trong việc tiếp cận mục tiêu phát huy giá trị của các di sản, cũng là cách để di sản sống.

Tuy nhiên, như TS. Phạm Cao Quý (Cục Di sản văn hóa, Bộ VHTTDL) lưu ý, di sản chỉ thực sự phát huy được giá trị khi được khai thác đúng bản chất và đúng khía cạnh văn hóa cốt lõi của nó. Mỗi di sản đều mang theo lớp trầm tích lịch sử, ký ức cộng đồng và chiều sâu tinh thần, do đó việc sử dụng di sản vào hoạt động du lịch hay trình diễn phải xuất phát từ sự thấu hiểu. Nếu khai thác sai, di sản dễ bị “mặc sai áo”, trở thành minh họa rời rạc hoặc thậm chí bị bóp méo để phục vụ thị hiếu nhanh. Ông nhấn mạnh, cần xác định rõ giá trị trung tâm của từng di sản, từ đó lựa chọn hình thức kể chuyện, trình diễn, tương tác phù hợp để giúp di sản bước vào đời sống đương đại một cách tự nhiên và bền vững, thay vì bị tiêu dùng vội vã.

Trình diễn nhiều, thiếu chiều sâu

Hà Nội sở hữu nhiều tour đêm, nhưng chất lượng giữa các sản phẩm chưa đồng đều. Một số chương trình rơi vào tình trạng “trình diễn nhiều nhưng kể chuyện yếu”, khi chưa có kịch bản xuyên suốt và thiếu chiều sâu diễn giải giá trị di sản.

Ở một số tour, hướng dẫn viên chưa được đào tạo tốt về kỹ năng dẫn dắt cảm xúc, còn lúng túng trong việc đưa du khách đi từ quan sát đến thấu hiểu. Bên cạnh đó, sự phối hợp giữa đơn vị quản lý di tích và doanh nghiệp lữ hành đôi khi chưa thống nhất, khiến trải nghiệm bị rời rạc.

Theo các chuyên gia, Hà Nội có lợi thế lớn về ẩm thực, hoàn toàn có thể xây dựng thành “điểm đến đêm” ngang tầm nhiều đô thị du lịch trong khu vực. Tuy vậy, tại khu vực phố đi bộ hồ Hoàn Kiếm, hoạt động ẩm thực đường phố vẫn chủ yếu ở hình thức bán rong, khó kiểm soát vệ sinh và chất lượng. Các không gian kinh tế đêm hiện nay vẫn còn nghèo nàn về dịch vụ, chủ yếu là ăn uống và mua sắm sản phẩm giá trị thấp. Việc các hoạt động này diễn ra xen lẫn khu dân cư mà chưa có chế tài phối hợp cũng gây áp lực lên trật tự đô thị và dễ tạo xung đột với người dân không tham gia kinh tế ban đêm.

Hướng dẫn viên Nguyễn Trung Thành (công ty Sinhcafetour) nhận xét: “Nhiều sản phẩm du lịch đêm hiện nay chỉ đơn thuần là tour ngày được cắm thêm đèn, chưa có chiều sâu nội dung, chưa tạo được bản sắc riêng. Các chương trình nghệ thuật trình diễn về đêm còn manh mún, thiếu kịch bản xuyên suốt. Sản phẩm chủ yếu dựa vào cảnh quan có sẵn thay vì sáng tạo trải nghiệm”.

Hạ tầng hiện nay cũng được cho là điểm nghẽn lớn đối với sự phát triển bền vững của du lịch đêm ở Hà Nội. Sau 22h, hệ thống xe buýt gần như dừng hoạt động, taxi và xe công nghệ trở thành lựa chọn duy nhất, khiến chi phí di chuyển tăng và gây khó khăn cho du khách, đặc biệt là khách quốc tế không quen địa hình.

Du lịch đêm không chỉ giúp kéo dài thời gian lưu trú của du khách mà còn tăng khả năng chi tiêu, từ đó thúc đẩy doanh thu cho ngành du lịch và các ngành liên quan

Một số khu vực có hoạt động đêm tập trung như quanh hồ Hoàn Kiếm hay khu vực đền Quán Thánh vẫn thiếu bãi đỗ xe quy mô, dẫn đến tình trạng đỗ xe tràn lan vỉa hè vào cuối tuần. Khu vệ sinh công cộng cũng chưa được bố trí đầy đủ, nhiều điểm vẫn phải sử dụng nhà vệ sinh tạm hoặc nhờ cơ sở kinh doanh lân cận. Dịch vụ ẩm thực đi kèm tour đêm còn hạn chế, chủ yếu là hàng ăn nhỏ lẻ, khó đảm bảo đồng đều về chất lượng và an toàn vệ sinh.

Chủ tịch Hiệp hội Du lịch Việt Nam Vũ Thế Bình nhận xét, hiện nay, từ Hỏa Lò đến Hoàng thành Thăng Long hay đền Quán Thánh, mỗi tour đêm đều đang hoạt động riêng lẻ. Điều còn thiếu là một chiến lược kết nối thành “trục văn hóa đêm Hà Nội”. Ông Bình kiến nghị nếu có thể liên kết mô hình tour theo tuyến, từ phố đi bộ hồ Gươm sang bảo tàng, tiếp đến Hoàng thành hay Hỏa Lò, trải nghiệm sẽ đầy đặn hơn, mạch lạc hơn.

Hạ Đan