Tôn vinh vẻ đẹp của văn hóa bản địa

Một sân khấu "Thiêng" của niềm tin tâm linh, nghệ thuật và công nghệ

"Thiêng" là dự án nghệ thuật ca múa nhạc, trình diễn thị giác, lấy cảm hứng từ kho tàng văn hóa người Dao ở Sa Pa. Tác phẩm khắc họa sự gắn bó giữa đất, nước, lửa, tình yêu, tín ngưỡng, đồng thời tôn vinh tính thiêng trong các nghi lễ truyền thống, đặc biệt là nghi lễ cấp sắc - biểu tượng trưởng thành và đạo lý sống của người Dao.

Với thời lượng khoảng 65 phút, chương trình được cấu trúc gồm 6 màn và 11 cảnh: Đất (Tìm đất, Lập bản, Dựng nhà), Nước (Cầu mưa - Nước về), Lửa (Bếp hồng - Lửa thiêng), Tình yêu (Giao duyên - Rước dâu), Thiêng (Cấp sắc 7 đèn - Cấp sắc 12 đèn - Tiễn thánh về trời), và Kết (Ngợi ca bản sắc, niềm tin và tinh hoa văn hóa Dao).

Đạo diễn Xuân Trường và các diễn viên người địa phương.

Tác giả kịch bản Hà Văn Thắng, nguyên Giám đốc Sở Du lịch tỉnh Lào Cai chia sẻ, ý tưởng cho "Thiêng" xuất phát từ những năm tháng gắn bó với văn hóa dân tộc. Tuổi thơ, ông theo mẹ đi khắp bản làng, lắng nghe tiếng khèn, tiếng hát và cảm nhận hơi thở cuộc sống miền núi. Khi trưởng thành, với vai trò nghệ sĩ nhiếp ảnh và nhà quản lý văn hóa, ông có cơ hội tiếp xúc sâu sắc với cộng đồng người Dao ở Sa Pa - nơi mỗi lời ca, nghi lễ hay bộ trang phục đều chứa đựng bản sắc và niềm tin tâm linh.

Ông từng tham mưu xây dựng nhiều hồ sơ bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể và nhận ra rằng, sách vở hay nghiên cứu chưa thể chuyển tải hết sự uyên bác, tinh túy trong kho tàng tri thức dân gian của người Dao. Chứng kiến nhiều tiết mục nghệ thuật dàn dựng chưa chạm đến "cái gốc" văn hóa, ông Thắng nung nấu ý định viết tác phẩm để đồng bào trở thành chủ thể, kể lại câu chuyện của chính họ.

Cơ duyên gặp gỡ đạo diễn Đặng Xuân Trường đã biến giấc mơ ấy thành hành trình nghệ thuật mới. Đạo diễn vốn nổi tiếng với sáng tạo thị giác, ánh sáng và nghệ thuật sắp đặt, ngay lập tức bị cuốn hút bởi kịch bản "Thiêng".

Anh không muốn "Thiêng" trở thành một buổi trình diễn minh họa, mà phải là một cuộc thực hành văn hóa sống động. Đạo diễn chia sẻ: "Bảo tồn không phải là trưng bày, mà là để chính chủ thể được trình diễn trong không gian tín ngưỡng của mình". Vì thế, cùng với biên đạo, nghệ sĩ và những nghệ nhân Dao Đỏ, anh xây dựng tác phẩm trên nền tảng của chính những người mang di sản trong huyết quản.

"Thiêng", theo cách nhìn của Đặng Xuân Trường, là nghệ thuật thị giác hình ảnh và ánh sáng, kết hợp với nghệ thuật sắp đặt sân khấu, cùng âm nhạc, vũ đạo, thực hành tín ngưỡng và những truyền thuyết, tình ca. Nó mang đến một trải nghiệm đa chiều, vừa thị giác, vừa tâm linh: dãn nở cảm xúc, khơi dậy suy tưởng, chạm vào thẩm mỹ và gieo vào lòng khán giả một niềm tôn trọng sâu xa với sự khác biệt văn hóa.

Điểm đặc biệt của chương trình là đưa đồng bào Dao Đỏ lên vị trí trung tâm sân khấu. "Các nghệ nhân và nhân dân chính là chủ thể tạo ra bản sắc văn hóa, chiều sâu tâm linh. Họ cần được tôn vinh ở vị trí xứng đáng. Chúng ta đã nhận rất nhiều từ đồng bào dân tộc thiểu số, thì đây là cách để trả ơn. Nghệ thuật chính là sợi dây nối lại niềm tin giữa con người với con người", đạo diễn nhấn mạnh.

Trên sân khấu, những mộng tưởng huyền bí, những chiêm nghiệm tôn giáo, trạng thái xuất thần, màu sắc và âm nhạc hòa quyện với nhau. 3D Mapping và Visual Art biến kiến trúc Sân Quần thành một không gian huyền ảo, nơi hiện thực và trừu tượng đan xen. Mỗi điểm nhìn thị giác đều được thay đổi nhờ sự kết hợp giữa ánh sáng, âm thanh và kiến trúc, mở ra một trải nghiệm chưa từng có. Đạo diễn chọn cách dùng công nghệ để tương tác với vật liệu tự nhiên: vải, len, bông, trang phục truyền thống... Kết hợp ánh sáng, âm nhạc, vũ đạo với những chất liệu mộc mạc ấy, anh kiến tạo một sân khấu vừa hiện đại, vừa thấm đẫm hơi thở của núi rừng.

Với 80% lực lượng tham gia là đồng bào, "Thiêng" không chỉ là vở diễn. Nó là một hành trình cộng hưởng. Người dân trở thành nghệ sĩ, nghệ sĩ trở thành cầu nối, công nghệ trở thành cánh tay nối dài cho văn hóa. Và, cuối cùng, khán giả không chỉ xem một buổi diễn - họ đang chứng kiến cả một nền văn hóa tự cất tiếng nói trên sân khấu đương đại.

"Thiêng" vì thế là một minh chứng đầy xác tín cho sự giao thoa giữa tâm linh và công nghệ, di sản và sáng tạo, quá khứ và hiện tại. Nó cũng là minh chứng cho cách nghệ thuật đương đại có thể nâng đỡ, tôn vinh, thậm chí tái sinh những giá trị văn hóa tưởng chừng mong manh trong guồng quay của xã hội hiện đại... tiếp thêm sức mạnh, niềm tin, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho cộng đồng người Dao, đồng thời làm giàu thêm bức tranh văn hóa của 54 dân tộc Việt Nam.

Tạo sinh kế từ vốn văn hóa của đồng bào

"Thiêng" không phải là một show diễn giải trí đơn thuần. Đó là hành trình chuyển hóa nỗi đau đáu của những con người yêu văn hóa địa phương thành tác phẩm nghệ thuật cộng hưởng: có tri thức sáng tạo, có nghệ sĩ đồng hành và có công nghệ hiện đại nâng đỡ.

Trong nhiều năm gắn bó với ngành văn hóa, du lịch Lào Cai, tác giả kịch bản Hà Văn Thắng từng bày tỏ nỗi lo: liệu văn hóa truyền thống ấy sẽ được trao truyền đến bao giờ, khi mà làn sóng văn hóa ngoại lai tràn đến ngày một mạnh mẽ? Nhưng rồi, trong những lần hòa mình vào bản làng, tham dự các nghi lễ, ông cảm nhận rõ tình yêu tha thiết mà đồng bào dành cho núi rừng, cho con người và cho những giá trị cha ông để lại. Chính tình yêu ấy nuôi dưỡng niềm tin: nếu được gìn giữ bằng trái tim, bằng trách nhiệm và có sự đồng hành của cộng đồng, thì những giá trị ấy sẽ còn mãi.

Năm 2023, trong chuỗi các hoạt động kỷ niệm 120 năm du lịch Sa Pa, tác giả Hà Văn Thắng và đạo diễn Đặng Xuân Trường cùng ê-kíp sáng tạo, đã đưa khán giả vào miền mê hoặc của "Vũ điệu dưới trăng" - một trích đoạn từ chương trình "Thì thầm sương mây". Những vở diễn được thực hiện "diễn như không diễn" ấy giống như phép thử thành công, mở ra con đường mới: lấy vốn văn hóa làm chất liệu để kiến tạo sản phẩm nghệ thuật - du lịch vừa giàu tính thẩm mỹ, vừa bền vững về kinh tế.

Lần này, cùng với "Thiêng", khán giả sẽ được đón nhận sự tái xuất trọn vẹn của "Vũ điệu dưới trăng". Nếu "Thiêng" là câu chuyện thiêng của một dân tộc, thì "Vũ điệu dưới trăng" chính là bản hòa ca nhiều thanh âm - nơi các dân tộc anh em ở miền sương mây cùng cất tiếng nói chung.

"Vũ điệu dưới trăng" là kết tinh từ nhịp sống mãnh liệt của cộng đồng các dân tộc tại Sa Pa. Đời sống văn hóa, tín ngưỡng, lễ hội, lao động, sản xuất, tri thức dân gian - tất cả vừa phong phú vừa đặc sắc - trở thành sức mạnh nội sinh, gắn kết cộng đồng, dựng xây quê hương. Với thời lượng 45 phút gói trọn trong sự mộc mạc, tinh khiết: không dùng loa phóng thanh, hạn chế ánh sáng, để âm thanh, nhịp điệu, chuyển động và cảm xúc của cộng đồng dân tộc tự cất lời trong màn sương và ánh trăng huyền ảo.

Để mang đến trải nghiệm trọn vẹn này, đơn vị sản xuất đã hợp tác cùng ê-kíp đạo diễn, nghệ sĩ giàu kinh nghiệm và gần 200 diễn viên không chuyên - đều là nghệ nhân, bà con đồng bào Mông, Dao, Xa Phó, Tày, Giáy đang sinh sống tại Sa Pa. Sự tham gia của họ biến show diễn thành một "hành trình khám phá khác biệt", nơi người dân không chỉ là người kể chuyện, mà chính là linh hồn của câu chuyện. Giá trị lớn nhất của văn hóa, nghệ thuật không chỉ nằm ở sự rực rỡ trong ánh đèn, mà còn ở khả năng biến thành nguồn sống bền vững cho chính những người đang gìn giữ và trao truyền nó.

Những nghi lễ, điệu múa, lời ca, tri thức dân gian... vốn gắn liền với đời sống thường ngày, nay được nâng niu, chắt lọc và đưa vào ngôn ngữ nghệ thuật, trở thành sản phẩm văn hóa - du lịch độc đáo, có khả năng tạo việc làm, đem lại thu nhập và quan trọng hơn cả là tiếp thêm niềm tự hào cho cộng đồng. Đây là một hướng đi bền vững, tạo ra những giá trị sinh kế cho chính người dân bản địa, giúp họ bảo vệ di sản của chính mình. Vì, di sản chỉ thực sự có giá trị khi nó được bảo vệ và phát triển bởi chính cộng đồng.

Trong dòng chảy của xã hội đương đại, nghệ thuật không còn tách biệt với đời sống, mà trở thành cánh tay nối dài của văn hóa. Khán giả không chỉ "xem" một vở diễn, mà được trải nghiệm một nền văn hóa sống động đang tự cất tiếng nói trên sân khấu đương đại. Quan trọng hơn, những giá trị ấy sẽ quay trở lại, nuôi dưỡng chính cộng đồng - để đồng bào có thể sống được bằng văn hóa của mình, một cách tự tin, tự hào và bền vững.

Linh Nguyễn