Tìm về điệu Then

Theo quan niệm của người Tày, Then nghĩa là thiên (trời) - là điệu hát của thần tiên truyền lại, thường diễn trong các dịp lễ quan trọng như cầu an, cầu mùa. Đạo cụ không thể thiếu khi hát Then là cây tính tẩu. Hát Then vừa mang yếu tố tâm linh, vừa là nơi giải trí, giãi bày tâm tư, ca ngợi quê hương, tình yêu và lao động sản xuất. Hòa cùng tiếng đàn tính trầm bổng, mỗi giai điệu then như dệt nhịp sống bốn mùa: mùa xuân rộn ràng mở hội, mùa hạ trầm lắng thiết tha nhắc nhớ công đức tổ tiên, mùa thu ru êm đềm trong lễ cúng cơm mới, mùa đông ấm áp bên bếp lửa nối kết các thế hệ.

Trong những ngày chớm đông, chúng tôi về thôn Ngọn Đồng, xã Hưng Khánh để gặp Nghệ nhân Ưu tú Hoàng Kế Quang - người “giữ lửa” Then của vùng đất này. Đây không phải lần đầu tôi đến nhà ông, nhưng lần này cảm xúc thật khác. Tuổi tác khiến dáng ông gầy đi, sức khỏe không còn như trước, nhưng bù lại, bản làng đã đổi thay. Nhiều người đã biết hát Then hơn, những lớp học trò năm nào giờ vẫn thường lui tới thăm mỗi khi ông ốm, quây quần kể cho ông nghe đủ chuyện như một cách tiếp thêm năng lượng cho người thầy già đã gieo mầm văn hóa suốt cả cuộc đời.

Vẫn nụ cười hiền, vẫn ánh mắt ấm áp của người dành cả đời cho văn hóa Tày, ông Quang chậm rãi nói: “Then với tôi là mạch sống, là phần đời không thể tách rời. Ngày nào không chạm vào đàn tính, tôi như thấy mình hụt hẫng”. Trong khoảnh khắc ấy, tôi hiểu rằng hành trình sống cùng Then của ông không chỉ là nghệ thuật, mà là một tình yêu bền bỉ, sâu thẳm, đã trở thành cội rễ trong tâm hồn ông trong suốt hơn nửa thế kỷ qua.

Dù từ cuối năm 2022 đến nay, nghệ nhân Hoàng Kế Quang gặp biến cố sức khỏe và không còn tham gia trực tiếp các hoạt động truyền dạy, nhưng di sản tinh thần mà ông để lại vẫn âm vang trong đời sống văn hóa Hưng Khánh. Ông chính là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại, giữa nghệ thuật dân gian và văn hóa cộng đồng.

Ông kể rằng, từ năm 12 tuổi đã theo cha - thầy Then nổi tiếng trong vùng đi khắp bản làng để hát, để học và để cảm nhận sâu sắc những dư âm đặc biệt của Then. Mỗi dịp lễ hội trong năm, ông Quang lại cùng bà con đắm chìm trong những điệu múa Then, xòe Then, để tiếng đàn tính trở thành nhịp cầu nối cảm xúc, đưa ông hòa cùng niềm vui, nỗi nhớ và ký ức của cả cộng đồng.

Nhớ lại lần đầu tiên được gặp ông Quang, được nghe những giai điệu trong bài “Nhớ Bác Hồ” khiến tôi như bị cuốn vào dòng chảy cảm xúc dạt dào: “Vị lãnh tụ cứu sinh nước Việt/Bác yêu nước thương người Việt Nam/Toàn dân theo cờ đỏ Bác dựng/Ở Ba Đình lịch sử mùa thu/Nước độc lập, dân tự do ấm no, hạnh phúc...”.

Từng tiếng rung ngân dài, từng lời ca trầm bổng khiến người nghe thấy rõ đó không chỉ là bài hát mà còn là tấm lòng tôn kính của người Tày với vị lãnh tụ kính yêu của dân tộc. Không dừng lại ở đó, ông Quang còn dành tâm huyết lớn cho việc truyền dạy.
Nhờ sự kiên trì của ông, nhiều khu dân cư như: Núi Vì, Khe Lếch, Ngọn Đồng, Khe Cam, Pá Thoọc… đã thành lập đội văn nghệ, xây dựng khu dân cư văn hóa, giữ lại nét đẹp dân gian. Ông đi khắp các thôn, bản, mang theo cây đàn tính để truyền dạy cho con cháu từng nhịp gảy, từng câu hát, từng điệu múa.

“Tôi chỉ mong lớp trẻ hiểu và yêu Then như ông cha mình. Giữ Then không phải chuyện của một người, mà là của cả cộng đồng” - ông Quang chia sẻ thêm.

Năm 2015, ông Hoàng Kế Quang vinh dự được Chủ tịch nước trao tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian tỉnh Yên Bái. Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho những đóng góp bền bỉ trong hành trình 50 năm ông Quang cống hiến cho sự nghiệp bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc Tày.

Rời Hưng Khánh, chúng tôi tìm đến xã Lâm Thượng - nơi còn nhiều nghệ nhân miệt mài gìn giữ nghệ thuật hát Then. Ông Hoàng Văn Đại năm nay hơn 60 tuổi, sống ở thôn Tông Pình Cại, được bà con thường gọi là người giữ hồn tính tẩu. Trong căn nhà sàn mộc mạc còn thoang thoảng mùi gỗ, ông đón chúng tôi bằng nụ cười hiền.

Mỗi buổi chiều, sân nhà ông Đại lại vang lên tiếng đàn tính của đám trẻ đến học. Chúng tò mò, háo hức khi nghe ông kể về nguồn gốc cây đàn, về những bài then cổ, về những câu chuyện tín ngưỡng gắn với đời sống.

Ông Đại cho biết thêm: “Đàn tính nghe tưởng đơn giản nhưng mỗi tiếng rung phải có hồn. Hồn đó là tình yêu bản làng”.

Không chỉ ông Đại, thế hệ trẻ như chị Hoàng Thị Thúy Hằng ở thôn Tông Pình Cại, xã Lâm Thượng cũng đang tích cực gìn giữ và lan tỏa nghệ thuật hát Then. Hơn 5 năm qua, chị Hằng đã thành lập một đội văn nghệ gồm 10 thành viên, thường xuyên biểu diễn tại các lễ hội và sự kiện của thôn, bản, phục vụ du lịch cộng đồng, góp phần giữ cho những giai điệu then sống động và gần gũi với đời sống hôm nay.

Với người Tày ở Lào Cai, hát Then không chỉ là nghệ thuật mà đã trở thành hơi thở, gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh, hiện diện trong lễ hội, nghi lễ cầu an, cầu mùa, những sinh hoạt cộng đồng hay cả những lời gửi gắm tâm tư. Then không chỉ là âm nhạc, mà còn là linh hồn chở ký ức, tình cảm và những ước nguyện chân thành. Trong mỗi câu hát Then, tiếng đàn tính trầm bổng như hòa vào nhịp sống bốn mùa của người Tày ở mảnh đất Lào Cai.

Nguyễn Thị Thu Trang