Thúc đẩy tiếp cận sách cho người khuyết tật chữ in tại Việt Nam

Bà Phạm Thị Kim Oanh, Phó Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả, cho biết hai bộ hướng dẫn sẽ giúp các tổ chức hiểu đúng và thực thi hiệu quả quy định pháp luật liên quan đến sách dễ tiếp cận.

Hơn một triệu người khuyết tật chữ in tại Việt Nam, trong đó nhiều học sinh, sinh viên, đang đối mặt với tình trạng thiếu trầm trọng tài liệu học tập, sách tham khảo phù hợp. Dù đã có nhiều nỗ lực, rào cản về pháp lý, kỹ thuật và nhận thức xã hội vẫn khiến việc tiếp cận tri thức của họ trở nên chật vật.

Trên thực tế, không ít bộ sách giáo khoa mới chưa được chuyển đổi sang định dạng dễ tiếp cận. Nhiều thư viện đại học vẫn cung cấp tài liệu ở dạng ảnh hoặc PDF, vốn bất khả thi với người khiếm thị hay mắc chứng rối loạn đọc. Tình trạng này đặt ra yêu cầu cấp thiết về một cơ chế hỗ trợ đồng bộ, bài bản và hiệu quả hơn.

Tại hội thảo do Cục Bản quyền tác giả Việt Nam phối hợp tổ chức sáng 9/10 ở TP.HCM, hai bộ khung hướng dẫn được giới thiệu nhằm tháo gỡ các nút thắt: Một dành cho người khuyết tật chữ in, giúp họ nắm rõ quyền tiếp cận sách hợp pháp và các nguồn tài liệu hỗ trợ; bộ còn lại hướng dẫn chi tiết quy trình thực thi cho các tổ chức như thư viện, nhà xuất bản hay trung tâm trợ giúp.

Thực trạng xuất bản sách dễ tiếp cận cho người khuyết tật

Dù đã có những tiến bộ về pháp lý trong việc bảo vệ quyền tiếp cận thông tin cho người khuyết tật, trên thực tế, rào cản với sách giáo khoa và tài liệu học tập vẫn còn rất lớn. Đặc biệt với nhóm người không có khả năng đọc chữ in, cơ hội tiếp cận tri thức vẫn là điều xa vời.

Chia sẻ tại hội thảo, bà Phan Thị Thái Hà, chuyên gia từ tổ chức Impact Investment Exchange (IIX), dẫn lại kết quả khảo sát của UNDP và Hội Người Mù Việt Nam năm 2022 cho biết có đến 60% người khiếm thị được hỏi khẳng định sách giáo khoa và tài liệu nghiên cứu còn rất khan hiếm, không đủ phục vụ nhu cầu cơ bản. Thực trạng này kéo dài ngay cả trong các trường đại học, nơi phần lớn tài liệu chỉ tồn tại dưới định dạng hình ảnh, PDF.

"Chúng tôi nhận thấy việc chuyển đổi sang định dạng dễ tiếp cận rất tốn thời gian và nhân lực. Nhiều tổ chức phải đánh máy lại từ đầu vì không có file gốc. Quá trình này không chỉ chậm mà còn khiến người khuyết tật phụ thuộc vào số ít đơn vị có năng lực, trong khi nhu cầu thì rất lớn và cấp thiết", bà chia sẻ.

Bà Đinh Việt Anh, Phó Chủ tịch Hội Người mù Việt Nam, nhấn mạnh vai trò của thư viện số và hệ thống dữ liệu tập trung trong việc bảo đảm quyền tiếp cận tri thức cho người khuyết tật chữ in.

Phó Chủ tịch Hội Người Mù Việt Nam, bà Đinh Việt Anh, cũng chỉ ra một thực tế đáng lo ngại là nhiều người khuyết tật, một số đơn vị xuất bản, thư viện vẫn chưa biết đến Hiệp ước Marrakesh và các quyền, nghĩa vụ theo pháp luật hiện hành. Việc thiếu thông tin dẫn đến tình trạng bị động, không biết tìm tài liệu ở đâu và bằng cách nào.

Bà cho biết: “Tiếp cận thông tin và tri thức là quyền cơ bản của con người. Nhưng người không có khả năng đọc chữ in như người khiếm thị, người liệt tay hoặc không thể lật giở sách vẫn chưa được tiếp cận công bằng. Họ chỉ có thể đọc khi sách được chuyển sang định dạng dễ tiếp cận, trong khi số lượng sách như vậy vẫn còn rất ít".

Một số thư viện hiện đã có nỗ lực xây dựng hệ thống chia sẻ tài liệu nhưng việc đồng bộ dữ liệu và xây dựng cơ sở pháp lý chung vẫn là bài toán lớn. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang phối hợp cùng các đối tác để phát triển một nền tảng dữ liệu quốc gia cho sách dễ tiếp cận nhưng hệ thống này đang trong quá trình hoàn thiện. Trong lúc đó, hàng trăm nghìn người khuyết tật chữ in phải chờ đợi hoặc dựa vào nguồn tài liệu chuyển đổi thủ công từ các hội, nhóm thiện nguyện.

Hai bộ khung hướng dẫn

Tại hội thảo, hai bộ tài liệu hướng dẫn thực thi Hiệp ước Marrakesh cũng được chính thức giới thiệu. Bộ thứ nhất tập trung vào quyền và cách tiếp cận tác phẩm dành cho người khuyết tật chữ in; bộ thứ hai hướng dẫn chi tiết quy trình và nghĩa vụ pháp lý cho các tổ chức thực thi như thư viện, nhà xuất bản, trung tâm hỗ trợ người khiếm thị…

Đánh giá về tính khả thi của hai bộ khung, bà Phạm Thị Kim Oanh, Phó Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả, cho rằng đây là bước đi cần thiết nhằm biến các quy định pháp lý thành hành động thực tế.

“Chúng tôi mong muốn rằng bản thân những người khuyết tật hay các tổ chức, cá nhân có liên quan đến việc chuyển định dạng này sẽ hiểu, sẽ nắm bắt được các quy định pháp luật, các quy trình để thực thi. Thông qua hai bộ hồ sơ này, mọi người có thể tiếp cận, biết cách khai thác tác phẩm, biết quyền và nghĩa vụ của mình, đồng thời không vi phạm quyền của người khác. Đây là điều kiện để thực thi pháp luật một cách hiệu quả”, bà chia sẻ với Tri Thức - Znews.

Bà Nguyễn Thu Trang, chuyên gia dự án, trình bày bộ hướng dẫn quy trình và nghĩa vụ dành cho thư viện, nhà xuất bản, giúp chuẩn hóa hoạt động chuyển đổi sách theo Hiệp ước Marrakesh.

Từ góc độ thực tiễn, đại diện Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM, ông Nguyễn Cao Hoàng, đánh giá cao hai bộ giải pháp. Ông cho biết thư viện đã có hơn 20 năm sản xuất tài liệu cho người khiếm thị và đang vận hành một ứng dụng sách nói riêng, chạy trên nền Android, dành cho người dùng đã xác minh.

Theo ông, việc Việt Nam gia nhập Hiệp ước Marrakesh và xây dựng các hướng dẫn cụ thể sẽ mở ra cơ hội tiếp cận tài liệu số hóa từ các nguồn trong và ngoài nước. “Hai bộ giải pháp đó sẽ khả thi. Với các hướng dẫn như vậy, người khiếm thị có thể tiếp cận được nhiều hơn nữa những nguồn sách đã được chuyển đổi định dạng, chứ không chỉ gói gọn trong các tài liệu mà thư viện tự sản xuất", ông cho biết.

Sự đồng thuận giữa cơ quan quản lý và đơn vị thực thi là tín hiệu tích cực nhưng vẫn cần thêm nguồn lực, công nghệ và cam kết hợp tác để hiện thực hóa quyền tiếp cận sách của người khuyết tật. Việc áp dụng hai bộ khung hướng dẫn một cách thống nhất trên toàn quốc sẽ là phép thử đầu tiên cho tính khả thi của lộ trình này.

Đức An

Ảnh: RT4D