Thuật toán đang định hình niềm tin của chúng ta

Nhiều thông tin sai lệch lan tràn trên mạng.

Niềm tin bị thao túng trong kỷ nguyên thuật toán

Các cuộc điều tra của tờ The Guardian (Anh) cho thấy, nhiều nhóm cực đoan trên thế giới đã và đang tận dụng AI, đặc biệt là công nghệ nhân bản giọng nói bằng AI và chuyển văn bản thành giọng nói để mở rộng tuyên truyền. Từ các nhóm tân phát xít đến mạng lưới thánh chiến cực đoan, họ biến văn bản thành những đoạn âm thanh “nghe như người thật”, giữ nguyên tông giọng, cảm xúc và cường độ ý thức hệ, rồi phát tán trên nhiều nền tảng và nhiều ngôn ngữ khác nhau.

Cơ chế thao túng này đánh trúng một phản xạ tâm lý rất căn bản: con người có xu hướng tin nhanh hơn khi cảm giác xác thực đủ mạnh. Một giọng nói nghe quen, có vẻ đáng tin, mang dáng dấp của quyền lực hay chuyên môn sẽ làm suy giảm rào cản hoài nghi. Khi những nội dung đó tiếp tục được thuật toán ưu tiên phân phối vì gây sốc, gây tranh cãi hoặc kích thích cảm xúc mạnh, niềm tin dần được hình thành nhờ cảm xúc, sự lặp lại và vẻ ngoài “giống thật”.

Theo Guardian, các phiên bản tiếng Anh của những bài diễn thuyết mang màu sắc cực đoan, được tạo ra bằng công nghệ nhân bản giọng nói AI, đã đạt tới hàng chục triệu lượt nghe và xem trên các nền tảng như X, Instagram và TikTok.

Hệ quả của sự bào mòn niềm tin này đã vượt ra ngoài phạm vi công nghệ. Ông Tim Davie – Tổng giám đốc Đài Phát thanh – Truyền hình Anh cảnh báo rằng: “Tương lai của một xã hội gắn kết và dân chủ đang thực sự bị đe dọa”. Ông gọi làn sóng thông tin sai lệch trên các nền tảng số là một “khủng hoảng niềm tin”, nhấn mạnh rằng khi xã hội không còn một nền tảng sự thật chung, người bất đồng dễ bị coi là kẻ thù, sự đồng cảm suy giảm và các giá trị dân chủ bị xói mòn.

Theo một nghiên cứu công bố năm 2024 do các nhà khoa học Mỹ và Đức hợp tác thực hiện về hệ thống đề xuất của TikTok, nhóm nghiên cứu đã theo dõi hành vi sử dụng của 347 người dùng thực và 5 tài khoản người dùng giả lập được kiểm soát nhằm quan sát cách thuật toán phản ứng trước các tương tác hằng ngày. Kết quả cho thấy, 30-50% nội dung TikTok được gợi ý trực tiếp dựa trên những sở thích mà thuật toán đã tự động nhận diện, chứ không phải từ lựa chọn có ý thức của người dùng. Khi dòng nội dung đề xuất cá nhân hóa này vận hành gần như hoàn toàn tự động, niềm tin có thể hình thành trước cả khi khả năng phản biện kịp xuất hiện.

Giành lại quyền kiểm soát trước thuật toán

Không có “nút tắt” nào để nhanh chóng khôi phục niềm tin xã hội trong kỷ nguyên thuật toán. Tuy vậy, nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế đã bắt đầu triển khai các biện pháp cụ thể nhằm giành lại quyền chủ động trước hệ thống đề xuất, với nhận thức chung rằng thuật toán đã trở thành một lực lượng xã hội cần được giám sát và quản trị.

Một trong những hướng đi quan trọng nhất là yêu cầu minh bạch và giám sát thuật toán. Liên minh châu Âu (EU) là khu vực đi đầu với việc ban hành Đạo luật Dịch vụ Kỹ thuật số (DSA), buộc các nền tảng công nghệ lớn phải công bố nguyên tắc hoạt động của hệ thống đề xuất, cho phép cơ quan độc lập và giới nghiên cứu đánh giá rủi ro xã hội, đồng thời chịu trách nhiệm pháp lý nếu thuật toán của họ khuếch đại nội dung gây hại.

Nhiều quốc gia đang thúc đẩy việc thay đổi mục tiêu thiết kế của thuật toán. Thay vì chỉ tối ưu cho mức độ tương tác, các nền tảng được yêu cầu tính đến tác động xã hội dài hạn. Thụy Điển, Phần Lan và Đan Mạch đã gây sức ép buộc các nền tảng giảm lặp lại nội dung cực đoan, tăng tính đa dạng nguồn thông tin trong hệ thống đề xuất, hạ thứ hạng các nội dung bị gắn cờ thao túng và đặc biệt là hạn chế lợi ích kinh tế từ nội dung kích động.

Vai trò của truyền thông công ích và báo chí chuyên nghiệp đang được điều chỉnh theo hướng thực tế hơn. Nhiều cơ quan báo chí hiện diện ngay trong không gian do thuật toán chi phối, nhưng vẫn giữ chuẩn mực nghề nghiệp. Giáo sư nghiên cứu truyền thông Sonia Livingstone (Trường Kinh tế và Khoa học Chính trị London) nhận định rằng, khi phần lớn công chúng, đặc biệt là giới trẻ, tiếp cận tin tức chủ yếu qua các nền tảng số, sự vắng mặt của báo chí chính thống sẽ để lại những khoảng trống thông tin dễ bị nội dung sai lệch và thao túng chiếm lĩnh. Theo bà, trong môi trường truyền thông bị chi phối bởi thuật toán, việc báo chí chuẩn mực hiện diện trên các nền tảng nơi công chúng hình thành nhận thức là điều kiện cần để thông tin đã được kiểm chứng tiếp cận đúng đối tượng và đúng thời điểm.

Ở cấp độ cá nhân, các chuyên gia truyền thông và giáo dục cho rằng giải pháp nằm ở việc nâng cao năng lực tiếp nhận thông tin của người dùng. Nhiều quốc gia như Canada, Australia và các nước châu Âu đã đưa giáo dục kỹ năng số và hiểu biết truyền thông vào trường học cũng như các chương trình cộng đồng. Trọng tâm của các chương trình này là giúp người dân hình thành thói quen trì hoãn phản ứng trước nội dung gây sốc, chủ động đối chiếu nhiều nguồn thông tin, đọc toàn văn thay vì chỉ tiêu đề, và nhận thức rõ rằng những hành vi rất nhỏ như dừng lại xem hay xem lại một nội dung cũng chính là cách “huấn luyện” thuật toán.

Thuật toán ngày nay vận hành như một hạ tầng xã hội vô hình, nguy cơ nằm ở chỗ chúng từng bước định hình và làm xói mòn niềm tin thông qua việc lặp lại và khuếch đại một số thông tin nhất định. Trong bối cảnh đó, giành lại quyền chủ động trước thuật toán là điều cần thiết để xã hội duy trì khả năng đối thoại dựa trên sự thật và đưa ra các quyết định chung một cách có trách nhiệm.

Trong kỷ nguyên AI và thuật toán, niềm tin xã hội ngày càng được định hình bởi những nội dung được lặp lại và khuếch đại.

Hồng Nhung