'Thủ phạm' đứng sau những ca đột quỵ

Người đàn ông 30 tuổi vốn quen với những cơn đau đầu âm ỉ sau mỗi ngày làm việc căng thẳng. Anh vẫn thường xoa thái dương, tự trấn an “chắc do áp lực”. Cho đến một đêm tháng 10, khi đang chạy trên sân bóng, mọi thứ bỗng chao đảo, nửa thân phải trở nên nặng trịch. Anh đổ sụp xuống mặt sân trong sự hốt hoảng của đồng đội.

Ở khoa Cấp cứu, các bác sĩ nhanh chóng đánh giá tình trạng. Những dấu hiệu chóng mặt dữ dội, thất điều nửa người phải cùng huyết áp tăng vọt tới 200/100 mmHg khiến họ nghĩ ngay đến đột quỵ. Bệnh nhân được đưa đi chụp MRI ngay trong đêm. Ê-kíp cấp cứu lập tức dùng thuốc tiêu sợi huyết.

Các bác sĩ chỉ ra yếu tố nguy cơ lớn nhất là tăng huyết áp. Những cơn đau đầu trước đó chính là dấu hiệu rõ nhất.

Tại Hội nghị Liên minh Đột quỵ Toàn cầu 2025, GS.TS Trần Văn Thuấn, Thứ trưởng Y tế, nhấn mạnh đột quỵ hiện đã vượt cả ung thư và tim mạch, trở thành nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở Việt Nam. Và người đàn ông trẻ này chỉ là một trong rất nhiều trường hợp mang bệnh nền mà không hay biết, để rồi trả giá bằng phút giây cận kề sinh tử.

Đột quỵ là một trong những nguyên nhân tử vong hàng đầu tại Việt Nam. Ảnh: Shutterstock.

Yếu tố nền âm thầm dẫn đường cho đột quỵ

Trên bản đồ đột quỵ toàn cầu, Việt Nam hiện lên với gam màu đỏ đậm, nằm trong nhóm các quốc gia có gánh nặng đột quỵ ở mức cao nhất. Tỷ lệ mắc ước tính hơn 218 ca trên 100.000 dân, đồng nghĩa mỗi năm, hơn 200.000 người Việt phải nhập viện vì cơn tai biến đến bất ngờ. Đột quỵ đã trở thành nguyên nhân tử vong hàng đầu tại Việt Nam, đưa nước ta vào nhóm có tỷ lệ mắc đứng đầu khu vực Đông Nam Á.

Đằng sau những con số ngày càng tăng, theo PGS.TS Nguyễn Huy Thắng, Trưởng khoa Bệnh lý mạch máu não, Bệnh viện Nhân Dân 115, Phó chủ tịch Hội Đột quỵ Việt Nam, là cả quá trình âm thầm tích tụ của nhiều yếu tố nguy cơ mà người bệnh thường không hay biết. Nhiều người nghĩ mình khỏe mạnh, nhưng lại mang trong người những bệnh lý nền tiến triển lặng lẽ.

“Gần 90% ca đột quỵ có liên quan đến ít nhất một bệnh nền”, ông nói.

Trong số đó, tăng huyết áp luôn đứng đầu danh sách. Hiệp hội Tim mạch Mỹ nhấn mạnh rằng hầu hết bệnh nhân bị đột quỵ lần đầu đều có huyết áp cao. Tăng huyết áp kéo dài làm tổn thương lớp nội mạc mạch máu, khiến thành mạch yếu đi, dễ nứt vỡ hoặc bị bồi lấp bởi mảng xơ vữa và cục máu đông. Khi những tổn thương này xảy ra ở hệ mạch máu não, nguy cơ đột quỵ tăng.

Các thống kê quốc tế củng cố nhận định này. Một phân tích trên tạp chí Stroke của Hiệp hội Tim mạch Mỹ ghi nhận hơn 70% bệnh nhân đột quỵ cấp nhập viện có tiền sử tăng huyết áp. Tỷ lệ này còn cao hơn ở châu Á. Dữ liệu từ hệ thống China National Stroke Registry cho thấy 80-90% người bệnh đột quỵ, đặc biệt trong nhóm xuất huyết não, đều sống chung với tăng huyết áp.

Trung tâm đột quỵ, Bệnh viện Bạch Mai tiếp nhận hàng nghìn ca đột quỵ mỗi năm. Trong đó, không ít người bệnh có sẵn các bệnh lý nền. Ảnh: Đinh Hà.

Một yếu tố nguy cơ khác không kém phần đáng lo, theo PGS Nguyễn Huy Thắng, là rối loạn lipid máu. Khi LDL hay “cholesterol xấu” tăng cao, quá trình xơ vữa diễn ra nhanh hơn, lòng mạch hẹp dần, dòng máu di chuyển qua khu vực tổn thương dễ tạo xoáy và hình thành cục máu đông.

Những cảnh báo này được phản ánh rõ trong dữ liệu thực tế. Trong nghiên cứu “Dyslipidemia among Patients with Ischemic Stroke” tại Nepal, rối loạn lipid xuất hiện với tỷ lệ rất cao. 80% trong số 150 bệnh nhân đột quỵ thiếu máu não mắc ít nhất một dạng bất thường mỡ máu. Hơn một nửa có cholesterol toàn phần và triglyceride tăng, 45% tăng LDL.

Trong vô số yếu tố nguy cơ dẫn đến đột quỵ, đái tháo đường lại là tình trạng dễ bị lãng quên nhất. Hiệp hội Đột quỵ Mỹ cho biết đường huyết tăng cao kéo dài khiến máu trở nên “đặc” và kém linh hoạt hơn, từ đó làm chậm dòng chảy và hạn chế khả năng đưa oxy, dưỡng chất lên não. Đáng lưu ý, tăng huyết áp lại xuất hiện rất phổ biến ở người mắc tiểu đường, và chính sự kết hợp thầm lặng này khiến nguy cơ đột quỵ ở nhóm bệnh nhân tiểu đường luôn cao hơn rõ rệt so với người không mắc bệnh.

Dự phòng đột quỵ

Trong dự phòng đột quỵ, yếu tố quyết định không chỉ nằm ở phác đồ điều trị hay kỹ thuật can thiệp, mà bắt đầu từ chính sự chủ động của mỗi người. Dự phòng đột quỵ chỉ thật sự hiệu quả khi người bệnh chủ động tham gia vào quá trình chăm sóc sức khỏe của chính mình.

Theo ThS.BS Lê Thanh Khôi, Trưởng hội đồng chuyên môn Y khoa, Hệ thống nhà thuốc và Trung tâm tiêm chủng Long Châu, Với những người đã có bệnh nền, việc tuân thủ điều trị, kiểm soát các yếu tố nguy cơ và tái khám đúng hẹn không chỉ là khuyến cáo mà là yêu cầu bắt buộc.

“Bác sĩ có thể rất tâm huyết, cẩn trọng, nhưng nếu người bệnh không tự bảo vệ mình thì rất khó kiểm soát được nguy cơ”, ông chia sẻ.

ThS.BS Lê Thanh Khôi, Trưởng hội đồng chuyên môn Y khoa, Hệ thống nhà thuốc và Trung tâm tiêm chủng Long Châu. Ảnh: Phương Lâm.

Song song với điều trị, bác sĩ Khôi nhấn mạnh vai trò của lối sống. Chế độ ăn giảm muối, hạn chế chất béo bão hòa, tăng cường rau xanh, trái cây và các thực phẩm nguyên hạt, cùng việc duy trì vận động thường xuyên, ngủ đủ giấc, kiểm soát cân nặng và tránh hút thuốc, hạn chế rượu bia, đều góp phần hạn chế nguy cơ đột quỵ. Những thói quen này đặc biệt quan trọng với người có tăng huyết áp, rối loạn lipid hay tiểu đường - những yếu tố liên quan chặt chẽ đến đột quỵ.

ThS.BS Lê Thanh Khôi cũng lưu ý tầm quan trọng của khám sức khỏe định kỳ hàng năm. Một số bệnh nhiễm trùng như cúm hoặc phế cầu có thể làm tăng nguy cơ đột quỵ sau khi mắc, vì vậy chủ động tiêm vaccine là một biện pháp bảo vệ hiệu quả mà nhiều người thường xem nhẹ.

Bên cạnh dự phòng, nhận biết sớm dấu hiệu đột quỵ giúp người bệnh không bỏ lỡ “thời gian vàng”. Quy tắc FAST là hướng dẫn đơn giản nhưng hiệu quả:

Face (khuôn mặt): xem người bệnh có méo miệng, cười lệch hay không.
Arm (tay): yêu cầu họ giơ tay; nếu một bên yếu hoặc không nâng lên được, cần cảnh giác.
Speech (lời nói): kiểm tra xem người bệnh nói có rõ hay bị ngọng.
Time (thời gian): khi đã nhận biết các dấu hiệu, tuyệt đối không chần chừ.

Kỳ Duyên