Thu hút nhân tài khoa học và công nghệ:Bắt đầu từ việc xác định đúng người tài

Nghiên cứu khoa học tại Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam - Hàn Quốc. Ảnh: Lê Hạnh

Chưa có tiêu chí chung về nhân tài

Tại Hội nghị sơ kết 6 tháng đầu năm 2025 của Ban Chỉ đạo Trung ương về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh yêu cầu sớm hoàn thiện chính sách thu hút ít nhất 100 chuyên gia đầu ngành về nước làm việc. Nhiệm vụ được giao cho Bộ Khoa học và Công nghệ và các bộ, ngành liên quan phải hoàn tất trong tháng 8-2025. Đồng thời, Bộ Khoa học và Công nghệ cũng được giao nhiệm vụ triển khai Chiến lược thu hút nhân tài đến năm 2030, tầm nhìn 2050, hoàn thành vào tháng 9-2025.

Tuy nhiên, ngay cả với quyết tâm cao từ cấp cao nhất, rào cản đầu tiên vẫn là câu hỏi: Ai là nhân tài? Và làm thế nào xác định được đúng người để mời gọi?

Theo GS.TS Vũ Hào Quang, Chủ nhiệm Hội đồng Tư vấn về Khoa học, Giáo dục, Môi trường và Văn hóa - Xã hội (Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thành phố Hà Nội), không thể đánh giá người tài chỉ qua học hàm, học vị hay hồ sơ cá nhân. Người tài là người tạo ra được sản phẩm có giá trị thực tiễn, có thể thương mại hóa, ứng dụng được, tạo đột phá trong ngành nghề. Thước đo nhân tài phải gắn với kết quả đầu ra, chứ không phải tiêu chí hình thức hay quá trình.

Cùng quan điểm, TS.KTS Đào Ngọc Nghiêm, Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam đặt vấn đề: “Chúng ta chưa có tiêu chí xác định tài năng đặc biệt. Đặc biệt tới mức nào thì được xem là nhân tài? Và cơ quan nào đủ thẩm quyền công nhận? Nếu không làm rõ, các cơ chế ưu đãi rất dễ bị áp dụng thiếu công bằng”.

Thực tế cho thấy, có không ít trường hợp cán bộ, giảng viên sở hữu học vị cao, nhưng năng lực thực tiễn yếu, không có công bố quốc tế, không tạo được sản phẩm nghiên cứu khả thi. Trong khi đó, nhiều chuyên gia thực chiến giỏi, có công nghệ, có sáng chế, nhưng không đủ “hồ sơ lý lịch” để được gọi là “nhân tài”.

Kiến tạo môi trường cho người tài thực sự

Trước những vướng mắc về nhận diện, Đề án “Phát triển, trọng dụng nhân tài, nhân lực chất lượng cao phục vụ phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia” do Bộ Khoa học và Công nghệ chủ trì xây dựng đã có bước tiếp cận mới: Coi kết quả là thước đo đánh giá người tài và kiến tạo cơ chế linh hoạt để mời gọi họ.

Theo Phó Vụ trưởng Vụ Tổ chức cán bộ (Bộ Khoa học và Công nghệ) Mai Ánh Hồng, không thể thu hút nhân tài bằng chính sách cứng nhắc. Những người có khả năng tạo đột phá cần một “bệ phóng” đủ mạnh, nơi họ được tự do sáng tạo, được đánh giá công bằng và có điều kiện làm việc xứng tầm. Vượt khung lương, cấp nhà ở, điều kiện làm việc… không nên xem là đặc ân, mà là điều kiện tối thiểu để nhân tài yên tâm làm việc và cống hiến.

Để cụ thể hóa tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TƯ của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia; Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo; Luật Công nghiệp Công nghệ số, Bộ Khoa học và Công nghệ đang tập trung vào một loạt chính sách mới. Đó là: Cơ chế chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu; tăng quyền tự chủ cho tổ chức khoa học và công nghệ công lập; chính sách ưu đãi vượt trội để phát triển công nghiệp mũi nhọn của Việt Nam; cơ chế thu hút, sử dụng và trọng dụng đối với nhân tài, nhân lực chất lượng cao; quy định về phân chia lợi ích từ kết quả nghiên cứu…

Đặc biệt, với Đề án “Phát triển, trọng dụng nhân tài, nhân lực chất lượng cao phục vụ phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia” đang xây dựng, Bộ sẽ phát triển các chương trình quốc gia có mục tiêu cụ thể để thu hút, mời gọi nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế có kinh nghiệm về Việt Nam, với gói hỗ trợ tài chính đặc biệt, điều kiện làm việc ưu việt và cơ hội phát triển nghề nghiệp rõ ràng.

Về hạ tầng, Bộ Khoa học và Công nghệ đang thúc đẩy nâng cấp phòng thí nghiệm trọng điểm, trung tâm nghiên cứu đạt chuẩn quốc tế, khu công nghệ cao, vườn ươm sáng tạo... Đồng thời, tạo điều kiện để doanh nghiệp đầu tư mạnh vào nghiên cứu và phát triển (R&D), phối hợp với viện nghiên cứu, trường đại học để đưa khoa học vào đời sống sản xuất.

Một bước đột phá khác là chuyển đổi phương thức đánh giá từ quy trình sang sản phẩm. Thay vì nặng thủ tục, sẽ tập trung vào công bố quốc tế, bằng sáng chế, công nghệ có khả năng thương mại hóa. Cơ chế sandbox (thử nghiệm mô hình mới) và đánh giá dựa trên năng lực đầu ra là hai trụ cột quan trọng mà đề án hướng tới.

Muốn trọng dụng nhân tài, trước hết phải định danh đúng người tài. Nếu chỉ dựa vào hồ sơ hành chính và nếu không dám chấp nhận rủi ro với những cá nhân có đột phá tư duy, chúng ta sẽ bỏ lỡ cơ hội có được những “tổng công trình sư” - những người có thể dẫn dắt chiến lược phát triển trong các lĩnh vực mũi nhọn.

Như lời Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng: “Trí tuệ con người chỉ bộc lộ khi đối diện thách thức lớn. Chính việc lớn mới là thỏi nam châm thu hút người tài”. Muốn làm được việc lớn, phải có người tài thực sự. Và muốn có người tài, thì từ chính sách đến cách nhìn nhận đều phải thay đổi.

Thu Hằng