Thỏa thuận ngừng bắn mong manh Iran - Israel

Sau 12 ngày chiến tranh, Tổng thống Mỹ Donald Trump hôm 23/6 đã tuyên bố lệnh ngừng bắn giữa Iran và Israel, qua đó chấm dứt cuộc xung đột trực tiếp và kịch tính nhất giữa hai quốc gia trong nhiều thập kỷ. Israel và Iran đều đồng ý tuân thủ lệnh ngừng bắn với điều kiện hai bên ngừng tấn công. Mặc dù lệnh ngừng bắn là mong manh, nhưng nó được cho là lựa chọn tốt nhất cho Israel và Iran vào thời điểm này. Các chuyên gia tin rằng cả Israel và Iran đều đã phải chịu tổn thất nặng nề trong 12 ngày xung đột vừa qua và rất khó để duy trì chiến đấu lâu dài. Mỹ cũng không muốn rơi vào vũng lầy chiến tranh, vì vậy lệnh ngừng bắn đã trở thành một lựa chọn đáp ứng được sự cân nhắc của cả ba bên.

Sự cân nhắc của các bên

Đối với Israel, cuộc chiến 12 ngày đã đánh dấu bước ngoặt đối với Israel trong cuộc đối đầu kéo dài hàng thập kỷ với Iran. Lần đầu tiên, Israel chuyển hướng xung đột từ các cuộc đối đầu với các nhóm chiến binh ủy nhiệm được Iran hậu thuẫn sang các cuộc tấn công trực tiếp vào chính Iran. Cuộc chiến đã gây ra thiệt hại đáng kể cho chương trình hạt nhân của Iran với việc sát hại một số chỉ huy cấp cao và các nhà khoa học hạt nhân.

Ngoài ra, Israel đã đạt được một mục tiêu chiến lược quan trọng bằng cách kéo Mỹ trực tiếp vào cuộc xung đột. Phối hợp với Israel, Mỹ đã dùng máy bay B-2 ném bom ba cơ sở hạt nhân chính của Iran là Fordow, Natanz và Isfahan.

Tuy nhiên, Israel vẫn chưa hoàn thành tất cả các mục tiêu đặt ra. Mặc dù Mỹ tuyên bố đã xóa sổ ba cơ sở hạt nhân nói trên của Iran, nhưng phía Iran phủ nhận thông tin đó. Tehran khẳng định phần lớn vật liệu cốt lõi và thiết bị nhạy cảm đã được sơ tán từ trước khỏi nhà máy hạt nhân Fordow. CNN ngày 25/6 dẫn một đánh giá tình báo ban đầu của Mỹ cho thấy, các cuộc tấn công của quân đội Mỹ vào ba cơ sở hạt nhân của Iran không phá hủy các thành phần cốt lõi của chương trình hạt nhân Tehran và có khả năng chỉ làm chậm lại chương trình này trong vài tháng.

Một mục tiêu khác mà Israel chưa hoàn thành, đó là việc thay đổi chế độ của Iran. Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đã lên tiếng ủng hộ việc thay đổi chế độ, kêu gọi người dân Iran nổi dậy chống lại chính quyền của Lãnh tụ tối cao Ali Khamenei, nhưng giới lãnh đạo cấp cao tại Iran vẫn còn nguyên vẹn.

Ý tưởng cho rằng sự can thiệp của Israel và Mỹ bằng cách nào đó sẽ kích động thay đổi chế độ, kích động một cuộc nổi loạn của người dân chống lại chế độ, là khá viển vông, bởi vì hiện tại người dân Iran chỉ tìm kiếm sự an toàn. Họ đang phải vật lộn để tìm nhiên liệu, có điện, có Internet. Đó là những vấn đề cấp bách nhất đối với người dân Iran. Sự thay đổi chế độ không phải là ưu tiên hàng đầu trong chương trình nghị sự của họ".

Giáo sư Shahram Akbarzadeh - Giám đốc Diễn đàn nghiên cứu Trung Đông.

Ngoài ra, các tên lửa do Iran đáp trả đã nhiều lần xuyên thủng hệ thống phòng không của Israel, cơ sở hạ tầng của Israel thường xuyên bị hư hại và sự hoảng loạn và bất mãn của người dân ngày càng tăng lên. Trong khi đó, chi phí chiến tranh đối với Israel sẽ quá cao khi cùng lúc phải duy trì cả cuộc chiến ở Gaza. Vì những lý do đó mà Israel quyết định ngừng bắn vào thời điểm này.

Trong khi đó, đối với Iran, mặc dù bất ngờ trước các cuộc tấn công của Israel nhưng nước này đã đáp trả bằng cách phóng hàng trăm tên lửa về phía Israel. Một số lượng lớn tên lửa đã xuyên thủng hệ thống phòng không của Israel, gây ra sự tàn phá trên diện rộng ở các thành phố lớn. Iran cũng đã trả đũa việc Mỹ tấn công các cơ sở hạt nhân của nước này bằng cách không kích vào căn cứ quân sự của Mỹ tại Qatar và vẫn tiếp tục tấn công các mục tiêu tại Israel cho đến phút cuối cùng trước khi lệnh ngừng bắn có hiệu lực.

Iran đã chứng minh được năng lực phản công của mình dù đã chịu nhiều thiệt hại do các cuộc tấn công của Israel.

Tuy nhiên, dưới áp lực dữ dội như vậy, Iran nhận ra rằng họ sẽ không được hưởng lợi từ một cuộc chiến tiêu hao kéo dài với Israel, đặc biệt là khi cả hai quốc gia đều phải đối mặt với chi phí gia tăng và nguy cơ cạn kiệt kho dự trữ quân sự nếu chiến tranh tiếp diễn. Các nhà phân tích cho rằng, Iran hiện không có khả năng chiến đấu với Israel và Mỹ trong một thời gian dài.

Đồng thời, xung đột tiếp diễn cũng sẽ có tác động tiêu cực đến sự ổn định chính trị của Iran. Iran đã tấn công căn cứ không quân của Mỹ tại Qatar vào tối ngày 23/6. Đây là hành động đáp trả các cuộc không kích của Mỹ ở một mức độ nhất định. Việc chấp nhận lệnh ngừng bắn sau đó sẽ giúp Iran duy trì chế độ và sự ổn định xã hội trong nước.

Còn về phía Mỹ, chiến lược chung của họ vẫn là không bị cuốn vào cuộc chiến ở Trung Đông và cố gắng hết sức để tránh xung đột lâu dài với Iran. Ngoài ra, ông Trump cũng muốn tránh các rắc rối trong nước khi lệnh tấn công Iran của chính quyền Trump gây ra sự bất mãn của một số thành viên đảng Cộng hòa và bị cáo buộc là đi chệch khỏi cam kết trước đây là "không tham gia vào các cuộc xung đột ở nước ngoài".

Tương lai lệnh ngừng bắn khó đoán

Cả Israel và Iran đều cáo buộc nhau vi phạm lệnh ngừng bắn chỉ vài giờ sau khi lệnh này có hiệu lực. Điều này làm dấy lên nghi ngờ về khả năng duy trì lệnh ngừng bắn. Liệu rằng lệnh ngừng bắn mong manh này có thể là sự khởi đầu của nền hòa bình lâu dài hay chỉ là sự tạm dừng ngắn ngủi trước khi xung đột tái diễn?

Chỉ vài giờ sau khi lệnh ngừng bắn có hiệu lực, Israel cáo buộc Iran đã bắn hai quả tên lửa vào lãnh thổ nước này và thề sẽ đáp trả. Trong khi đó, Tehran đã phủ nhận việc vi phạm lệnh ngừng bắn và nói rằng họ sẽ đáp trả nếu bị tấn công. Truyền thông Iran sau đó đưa tin có các vụ nổ được nghe thấy gần Tehran sau thời điểm lệnh ngừng bắn có hiệu lực.

Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 24/6 đã cáo buộc cả Israel và Iran vi phạm lệnh ngừng bắn chỉ vài giờ sau khi ông công bố thỏa thuận này. Ông Trump đồng thời bày tỏ không hài lòng, đặc biệt với Israel, sau khi quốc gia này tuyên bố các cuộc tấn công lớn mới vào Tehran.

Israel. Đừng thả những quả bom đó. Nếu làm vậy thì đó là hành vi vi phạm nghiêm trọng. Hãy đưa phi công của quý vị về nhà ngay!”.

Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Tất cả những cáo buộc trên làm nổi bật tính mong manh của lệnh ngừng bắn mà ông Trump đưa ra. Truyền thông và giới quan sát cho rằng, mặc dù cả Israel và Iran đều chấp nhận lệnh ngừng bắn, nhưng nền tảng của lệnh ngừng bắn vẫn chưa vững chắc. Vẫn còn nhiều câu hỏi về nội dung cụ thể của thỏa thuận ngừng bắn giữa Israel và Iran. Với những vấn đề chưa được giải quyết, liệu thỏa thuận ngừng bắn có thực sự có hiệu lực và được duy trì giữa hai "kẻ thù lâu đời" hay không vẫn còn là một dấu hỏi.

Bế tắc về chương trình hạt nhân của Iran

Giới phân tích cho rằng, vấn đề hạt nhân Iran vẫn chưa được giải quyết. Mặc dù hạ sát nhiều nhà khoa học hạt nhân của Iran, cộng với việc Mỹ tấn công ba nhà máy hạt nhân Iran, nhưng Israel vẫn phải thừa nhận chưa thể xác định rõ ràng mức độ thiệt hại đối với chương trình hạt nhân của Iran, cũng như khả năng tiếp tục làm giàu uranium của nước này. Cả hai bên có thể vẫn bị kẹt trong thế bế tắc bất ổn về chương trình hạt nhân của Iran. Xung đột rất có thể sẽ bùng phát trở lại bất cứ lúc nào nếu một trong hai bên nhận thấy có cơ hội chiến lược.

Với tổn thất nặng nề về mặt lãnh đạo và cơ sở hạt nhân, Tehran có thể sẽ ưu tiên xây dựng lại khả năng răn đe của mình sau khi kết thúc cuộc chiến 12 ngày. Iran có thể mua các hệ thống phòng không tiên tiến mới và khôi phục các thành phần chính của chương trình tên lửa và hạt nhân của mình để duy trì khả năng răn đe.

Các quan chức Iran tuyên bố họ đã bảo vệ hơn 400 kg uranium làm giàu 60% trước các cuộc tấn công. Về mặt lý thuyết, kho dự trữ này có thể được chuyển đổi thành chín đến mười đầu đạn hạt nhân nếu được làm giàu thêm tới 90%.

Các nhà phân tích cũng lập luận rằng, Iran vẫn sẽ có chiều sâu kiến thức kỹ thuật tích lũy được trong nhiều thập kỷ. Tùy thuộc vào mức độ thiệt hại đối với các cơ sở ngầm của mình, Iran có thể có khả năng khôi phục và thậm chí đẩy nhanh chương trình của mình trong một khung thời gian tương đối ngắn.

Ngành công nghiệp và năng lực hạt nhân của Iran không thể bị xóa bỏ chỉ bằng các cuộc ném bom. Iran đã tự mình phát triển công nghệ này và chắc chắn sẽ tiếp tục phát triển nó, ngay cả khi người ta tuyên bố rằng đã phá hủy nó”.

Ông Mehdi Khanalizadeh - Nhà phân tích chính trị.

Các nhà phân tích chỉ ra rằng, đối với Israel và Mỹ, mặc dù các cơ sở hạt nhân của Iran đã bị phá hủy, nhưng vẫn chưa có kết luận nào về cách xử lý vật liệu hạt nhân của Iran, liệu nước này có còn khả năng sản xuất uranium làm giàu hay không và liệu Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế có quay lại Iran để thanh tra hạt nhân hay không và những điều này cần phải được giải quyết thông qua đàm phán.

Tuy nhiên, cơ hội khôi phục các cuộc đàm phán về chương trình hạt nhân của Iran có vẻ mong manh hơn bao giờ hết. Nhà nghiên cứu Trung Đông Liu Zhongmin - Đại học Thượng Hải chỉ ra rằng, ông Trump đã rút khỏi thỏa thuận hạt nhân Iran trong nhiệm kỳ đầu tiên của mình, sau đó tìm cách đàm phán với Iran vào đầu nhiệm kỳ thứ hai và hiện đã hợp tác với Israel để cùng tấn công Iran. Đối với Iran, Mỹ đã mất đi uy tín của mình và các cuộc đàm phán Iran - Mỹ sẽ càng khó khăn hơn.

Cuộc chiến định hình cách thức răn đe của Iran và Israel

Từ việc Israel tấn công phủ đầu Iran hôm 12/6, Mỹ bất ngờ tấn công ba nhà máy hạt nhân của Iran hôm 21/6 để ngăn chặn chương trình hạt nhân của Iran, cho đến việc Iran tấn công trả đũa ồ ạt vào lãnh thổ Israel và căn cứ quân sự của Mỹ, tất cả những diễn biến của cuộc chiến 12 ngày đã định hình cách thức răn đe của Iran và Israel và cách họ lên kế hoạch đảm bảo điều đó trong tương lai.

Đối với Iran, cuộc xung đột đã củng cố niềm tin rằng sự tồn tại của họ đang bị đe dọa. Iran đã không thể kiên nhẫn theo cách thường thấy mà quyết định đáp trả liên tục vào Israel với nhiều đợt bắn tên lửa và UAV, gây thiệt hại nặng nề cho Isarel.

Ý tưởng về sự kiên nhẫn chiến lược đã được Lãnh tụ tối cao Iran thúc đẩy trong một thời gian dài. Nhưng tôi nghĩ rằng điều đó đang bị thách thức ngay lúc này. Không còn thời gian cho sự kiên nhẫn chiến lược nữa. Đã đến lúc phải sống sót. Và sự sống còn đòi hỏi nhiều rủi ro hơn. Sự sống còn đòi hỏi nhiều cuộc tấn công hơn và đòi hỏi phải chống lại một số loại quy trình hoạt động tiêu chuẩn đã chi phối giới lãnh đạo ở Tehran trong vài thập kỷ qua."

Tiến sĩ Renad Mansour - Nhà nghiên cứu chương trình Trung Đông tại Chatham House.

Các nhà lãnh đạo Iran dường như tin tưởng hơn bao giờ hết rằng khả năng răn đe thực sự đòi hỏi hai trụ cột chính: năng lực vũ khí hạt nhân và sự liên kết chiến lược sâu sắc hơn với các cường quốc.

Các nhà quan sát dự đoán Iran sẽ nhanh chóng khôi phục và tiếp tục thúc đẩy chương trình hạt nhân của mình. Đồng thời, Tehran có khả năng sẽ đẩy nhanh hợp tác quân sự và kinh tế với Bắc Kinh và Moscow để chống lại sự cô lập. Bộ trưởng Ngoại giao Iran Abbas Araghchi đã nhấn mạnh sự gắn kết chặt chẽ này với Nga trong chuyến thăm Moscow vào tuần này, đặc biệt là về các vấn đề hạt nhân.

Trong khi đó, Israel coi việc răn đe là đòi hỏi sự cảnh giác liên tục và sự trả đũa áp đảo. Nếu không có đột phá ngoại giao, Israel có thể áp dụng chính sách tấn công phủ đầu ngay lập tức vào các cơ sở hoặc nhân vật lãnh đạo của Iran nếu phát hiện bất kỳ sự leo thang mới nào - đặc biệt liên quan đến chương trình hạt nhân của Iran.

Trong bối cảnh này, lệnh ngừng bắn hiện tại có vẻ mong manh. Nếu không có các cuộc đàm phán toàn diện giải quyết các vấn đề cốt lõi - cụ thể là năng lực hạt nhân của Iran - thì việc tạm dừng các hành động thù địch có thể chỉ là tạm thời. Việc răn đe lẫn nhau có thể ngăn chặn một cuộc chiến tranh kéo dài hơn vào lúc này, nhưng sự cân bằng vẫn còn bấp bênh và có thể sụp đổ bất cứ lúc nào.

Như các nghiên cứu về chiến tranh hiện đại cho thấy, hòa bình có xu hướng tồn tại khi đạt được một trong hai điều kiện: hoặc là một bên hoàn toàn thất bại, hoặc thiết lập sự răn đe lẫn nhau. Việc xác định thắng - thua trong cuộc chiến này là không thể do lập trường khác biệt của các bên. Điều mà cả hai bên chỉ có thể làm lúc này là cố gắng nâng cao khả năng răn đe mà không gây hậu quả cho chính mình.

Adam Weinstein, Phó Giám đốc chương trình Trung Đông tại Viện Quincy về Chính sách Nhà nước tại Mỹ cho biết, bất kỳ lệnh ngừng bắn nào đạt được trong bối cảnh bị đe dọa đều sẽ "mong manh và ngắn ngủi". Các chuyên gia chỉ ra rằng chỉ khi tất cả các bên đạt được sự thỏa hiệp về vấn đề hạt nhân Iran thông qua đàm phán càng sớm càng tốt thì lệnh ngừng bắn mới có thể kéo dài. Nếu không, chiến tranh có nhiều khả năng sẽ tái diễn.

Hà Thu