Thiếu con cháu thừa kế, nhiều doanh nghiệp gia đình ở Nhật Bản chấp nhận 'bán mình' cho người ngoài

Trên khắp đất nước Nhật Bản, hàng loạt chủ doanh nghiệp lớn tuổi đang đứng trước hai vấn đề nan giải, đó là việc con cái không muốn tiếp quản công ty gia đình, trong khi thuế thừa kế lại ở mức cao ngất ngưởng.

Với nhiều doanh nghiệp gia đình vốn có truyền thống “cha truyền con nối” tại xứ sở hoa anh đào, lựa chọn bán công ty cho các quỹ đầu tư tư nhân từng được xem là điều cấm kỵ nhưng ngày nay dần trở thành xu hướng không thể tránh khỏi trong thời đại mới.

GÁNH NẶNG THUẾ THỪA KẾ

Theo Bain & Co., tổng giá trị giao dịch hàng năm của các quỹ đầu tư tư nhân (PE) tại Nhật Bản đã vượt mốc 3.000 tỷ yên (tương đương 20 tỷ USD) suốt bốn năm liên tiếp. Dữ liệu từ hãng nghiên cứu PitchBook cũng cho thấy, tính từ đầu năm đến nay, hoạt động mua bán - sáp nhập tại Nhật đã tăng hơn 30% so với cùng kỳ, đạt 29,19 tỷ USD.

Giới chuyên gia cho biết phần lớn các thương vụ này xuất phát từ làn sóng các doanh nghiệp gia đình rao bán công ty, khi những người sáng lập lớn tuổi đối mặt với bài toán kế nhiệm và gánh nặng thuế thừa kế.

Ông Jun Tsusaka, Giám đốc điều hành công ty đầu tư Nhật Bản Nippon Sangyo Suishin Kiko, kể về một khách hàng 61 tuổi gần đây nhờ ông bán doanh nghiệp. “Câu chuyện của họ thường là: ‘Tôi đã làm việc chăm chỉ cả đời. Nhưng con tôi không muốn tiếp quản công ty’,” ông Tsusaka chia sẻ.

Theo tổ chức Tax Foundation, Nhật Bản đang áp mức thuế thừa kế cao nhất thế giới, có thể lên tới 55% đối với các tài sản lớn. Khoản thuế khổng lồ này khiến ngay cả người thừa kế cũng rơi vào thế khó. Họ buộc phải thanh toán thuế trong vòng 10 tháng kể từ khi người thân qua đời, dẫn đến việc cần bán gấp tài sản để có tiền nộp thuế. Chính vì vậy mà lựa chọn bán công ty cho các quỹ PE ngày càng trở thành phương án thực tế nhất.

Hiện tại, hơn 90% doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) tại Nhật là công ty gia đình, và hơn 65% thương vụ mua lại bắt nguồn từ các trường hợp thiếu người kế nghiệp như trên, theo dữ liệu từ công ty quản lý đầu tư Neuberger Berman.

Báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) dự báo rằng năm 2025 sẽ có khoảng 1,27 triệu chủ doanh nghiệp trên 70 tuổi không có người kế nhiệm, tương đương một phần ba tổng số doanh nghiệp tại Nhật.

THAY ĐỔI TRONG TƯ DUY

Cách đây một thập kỷ, việc bán công ty gia đình cho quỹ nước ngoài gần như là điều không thể tưởng tượng nổi. Ông Manoj Purush, đối tác phụ trách mảng M&A tại Reed Smith, cho biết: “Trước đây, các CEO Nhật Bản không bao giờ coi việc bán công ty là lựa chọn. Sau đó, họ bắt đầu nghĩ: ‘Chúng ta cần nhà đầu tư - nhưng sẽ chỉ chấp nhận nhà đầu tư trong nước. Rồi họ tiếp tục nhận ra rằng thật sự có thể cân nhắc cả nhà đầu tư nước ngoài”.

Những thay đổi đó đã giúp các nhà đầu tư toàn cầu được đón nhận rộng rãi hơn ở Nhật Bản, đặc biệt sau những thương vụ thành công của các “ông lớn” như KKR, Carlyle và Bain Capital, làm giảm bớt lo ngại rằng các quỹ PE sẽ “mổ xẻ” doanh nghiệp. Chẳng hạn, năm 2013, KKR mua 80% cổ phần của Panasonic Healthcare, sau đổi tên thành PHC Holdings và IPO vào năm 2021.

“Nhiều chủ doanh nghiệp bắt đầu nhận thấy khi nhà đầu tư ngoại tham gia và mọi việc diễn ra tốt đẹp”, ông Purush chia sẻ thêm.

Sự thay đổi trong tư duy này còn khiến một số nhà sáng lập trẻ chủ động bán công ty trong bối cảnh thiếu hụt lao động trầm trọng và khó thu hút đội ngũ quản lý chuyên nghiệp. Xu hướng này càng rõ nét hơn do khoảng cách thế hệ của “Kỷ băng hà việc làm”, theo ông Ryo Ohira, Giám đốc phụ trách khu vực Đông Á của Neuberger Berman.

“Kỷ băng hà việc làm” là cách gọi giai đoạn từ đầu thập niên 1990 đến đầu 2000 khi thị trường lao động Nhật Bản rơi vào suy thoái sâu sau khi “bong bóng kinh tế” vỡ gây ra một một lỗ hổng lớn trong lực lượng lao động trung niên (những người lẽ ra được tuyển dụng và đào tạo trong giai đoạn đó). Thiếu hụt nhân tài giàu kinh nghiệm khiến các doanh nghiệp nhỏ và vừa gần như không có người kế thừa hay không thể thuê được người phù hợp bên ngoài.

NHIỀU YẾU TỐ THU HÚT VỐN NGOẠI

Bên cạnh vấn đề kế nhiệm, một yếu tố khác cũng góp phần thúc đẩy làn sóng PE ở Nhật Bản là loạt cải cách quy định của chính phủ. Ông Jim Verbeeten, đối tác tại Bain & Co., phân tích: “Nếu bạn hỏi vì sao thị trường bùng nổ như hiện nay, phải nhìn lại năm 2015 - 2016. Khi đó, chính phủ Nhật Bản đã ban hành nhiều cải cách sâu rộng như bắt buộc doanh nghiệp có giám đốc độc lập và gây áp lực từ Sở Giao dịch Chứng khoán Tokyo nhằm cải thiện tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE)”.

Ngoài ra, xu hướng tách doanh nghiệp (carve-out) cũng thúc đẩy hoạt động M&A, khi các tập đoàn lớn của Nhật - dưới áp lực quy định - đẩy mạnh nỗ lực giải phóng vốn và nâng cao hiệu quả tài chính. Các nhà đầu tư chủ động cũng gia tăng sức ép buộc hội đồng quản trị phải thoái vốn khỏi những mảng hoạt động kém hiệu quả hoặc tư nhân hóa công ty.

Cùng với đó, một số khía cạnh vĩ mô cũng tiếp thêm “lửa” cho thị trường. Đồng yên suy yếu khiến tài sản Nhật Bản trở nên rẻ hơn tương đối, đặc biệt hấp dẫn với nhà đầu tư nắm giữ USD. Từ đầu năm đến nay, đồng yên đã mất gần 4% giá trị so với USD, hiện ở mức khoảng 150,93 yên đổi 1 USD.

Ông Ryo Ohira, Giám đốc phụ trách khu vực Đông Á của Neuberger Berman cho biết các nhà đầu tư toàn cầu vào quỹ PE (Limited Partners) đang tích cực tìm kiếm cơ hội tại Nhật, buộc các nhà quản lý quỹ (General Partners) phải huy động và giải ngân mạnh để đáp ứng nhu cầu này.

Nhà phân tích Kyle Walters của PitchBook bổ sung thêm rằng mức lãi suất thấp tại Nhật còn giúp các thương vụ M&A có sử dụng đòn bẩy tài chính (LBO) trở nên hấp dẫn hơn.

Tuy nhiên, khi dòng vốn đổ vào ngày càng mạnh, một số chuyên gia cảnh báo về nguy cơ thị trường “quá nóng”.

“Khi mọi thứ trở nên hấp dẫn, ai cũng muốn tham gia... Tiền đổ dồn vào cùng một thị trường, giá bắt đầu bị đẩy lên. Bài học kinh nghiệm từ giai đoạn 2006 - 2007 cho thấy nhiều thương vụ PE ở Nhật không mang lại kết quả tốt”, ông Jim Verbeeten nhắc lại. Trong chu kỳ huy động vốn 2006 - 2007, các công ty đua nhau rót tiền, trả giá cao và đẩy định giá lên mức quá mức. Khi khủng hoảng tài chính nổ ra năm 2008, nhiều khoản đầu tư trong giai đoạn này đã không đạt kỳ vọng và hiện được giới chuyên gia gọi là “các quỹ thế hệ yếu (weak vintages)”.

Dù PE đang bùng nổ tại Nhật Bản, quy mô đầu tư PE của nước này hiện chỉ chiếm khoảng 0,4% GDP, so với 1,3% ở Mỹ và 1,9% tại châu Âu. “Nhật Bản đang là tâm điểm chú ý, nhưng xét về mức độ phát triển, đây vẫn là thị trường đang trưởng thành”, ông Verbeeten nhận định.

Tuy vậy, với bài toán dân số vẫn chưa có lời giải, Nhật Bản được dự báo sẽ tiếp tục là “mỏ vàng” cho các quỹ PE săn lùng những thương vụ giá hời trong nhiều năm tới.

Mỹ Hân