Thế giới 80 năm nhìn lại

Lãnh đạo ba nước (từ phải sang) Liên Xô, Mỹ và Anh tham dự Hội nghị thượng đỉnh tại Yalta, năm 1945. (Ảnh tư liệu)

Để trả lời cho câu hỏi này, chúng ta cần nhìn lại bức tranh thế giới trước năm 1945 - thời kỳ còn bị chia cắt thành các khu vực, bị chi phối bởi các đế chế và không ngừng chìm trong những cuộc chiến tranh, xung đột. Từ Hòa ước Westphalia năm 1648, các nước châu Âu đã thiết lập hệ thống cân bằng quyền lực và nguyên tắc bình đẳng chủ quyền.

Thế nhưng, những nguyên tắc này không thể ngăn chặn những cuộc chiến tranh xảy ra, khi mà các cuộc cách mạnh công nghệ lần thứ nhất và thứ hai đã làm thay đổi tương quan lực lượng, đưa một số cường quốc châu Âu trở thành đế quốc, đi xâm lược thuộc địa và tranh giành lẫn nhau, khiến cho chiến tranh xung đột mở rộng phạm vi ra toàn thế giới, dẫn đến hai cuộc thế chiến khốc liệt.

Bước tiến trong quan hệ quốc tế

So với bức tranh ảm đạm trước năm 1945, thế giới trong 80 năm qua rõ ràng đã có bước tiến bộ. Mặc dù các cuộc xung đột cục bộ vẫn tồn tại, nhưng không còn xuất hiện những cuộc chiến tranh lớn như trên. Sự xuất hiện của vũ khí hạt nhân từ năm 1945 đã tạo ra một thực tế mới, khiến cho việc khởi xướng chiến tranh quy mô lớn trở thành điều không thể chấp nhận.

Những tiến bộ trong khoa học và công nghệ - đặc biệt là các cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ ba và thứ tư với công nghệ trí tuệ nhân tạo, công nghệ sinh học - không chỉ tái định hình an ninh - chính trị và kinh tế mà còn mở ra cơ hội phát triển. Đồng thời, cũng dấy lên những lo ngại về “chiến tranh công nghệ cao”, gây áp lực lên các quốc gia buộc phải tìm kiếm hòa bình, thay vì xung đột.

Làn sóng toàn cầu hóa, đặc biệt sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, đã mang đến cơ hội tiếp cận thị trường và chuyển giao công nghệ giữa các quốc gia. Sự phụ thuộc lẫn nhau ngày càng gia tăng, khiến xung đột giữa các cường quốc khó xảy ra hơn. Bên cạnh đó, các thách thức an ninh phi truyền thống như chủ nghĩa khủng bố, biến đổi khí hậu và tài nguyên thiên nhiên khan hiếm đã trở thành ưu tiên hàng đầu, đòi hỏi sự hợp tác toàn cầu hơn là sự đối đầu.

Một tiến bộ quan trọng nữa là làn sóng phi thực dân hóa mạnh mẽ diễn ra ngay sau Thế chiến II, khi các cường quốc châu Âu không còn đủ sức lực duy trì thuộc địa. Nhiều quốc gia châu Phi và châu Á giành được độc lập, trở thành những tác nhân mới trong quan hệ quốc tế, đồng thời làm phong phú thêm đa dạng văn hóa toàn cầu.

Đặc biệt, Liên hợp quốc chính thức ra đời ngày 24/10/1945 và phát triển từ 51 thành viên ban đầu lên tới 193 quốc gia ngày nay, đã trở thành tổ chức lớn nhất và toàn diện nhất thế giới. Mục đích cao nhất của Liên hợp quốc là không chỉ ngăn ngừa xung đột mà còn tham gia vào các chiến dịch gìn giữ hòa bình, giải quyết các vấn đề toàn cầu như đói nghèo, bình đẳng giới và biến đổi khí hậu.

Hội nghị thượng đỉnh Tương lai tại trụ sở Liên hợp quốc, New York (Mỹ) có sự tham dự của đông đảo lãnh đạo cấp cao các nước, các tổ chức quốc tế và khu vực tập trung vào việc giải quyết các thách thức toàn cầu lớn như biến đổi khí hậu, bất bình đẳng xã hội và khủng hoảng kinh tế, ngày 22-23/9/2024. (Nguồn: UN)

Cùng với đó, sự nổi lên của chủ nghĩa đa phương trở thành một yếu tố quan trọng trong quan hệ quốc tế, đặc biệt kể từ sau Chiến tranh Lạnh, do nhu cầu cấp thiết phải giải quyết các vấn đề toàn cầu và khu vực vượt quá khả năng của một quốc gia. Nhiều diễn đàn đa phương đã được hình thành (G7/G8, G20, APEC, BRICS…) để các quốc gia thảo luận và hợp tác về các vấn đề quan trọng. Các cường quốc tầm trung tích cực tham gia vào các tổ chức quốc tế, ủng hộ chủ nghĩa đa phương và đề xuất cải cách các thể chế, thúc đẩy dân chủ hóa và đa dạng hóa hệ thống quản trị toàn cầu.

Một tiến bộ đáng kể khác là sự chuyển dịch trạng thái của thế giới từ một trật tự lưỡng cực và đối đầu ý thức hệ trong Chiến tranh Lạnh (1945-1991) sang hợp tác phát triển kinh tế và trật tự đa cực. Thế giới sau Thế chiến II không còn chiến tranh nóng trực tiếp giữa các nước lớn, nhưng lại bị rơi vào những vòng xoáy căng thẳng của Chiến tranh Lạnh, phân chia thành hai phe đối lập do Mỹ và Liên Xô đứng đầu, dẫn đến căng thẳng, chạy đua vũ trang kéo dài và các cuộc chiến tranh cục bộ gây nhiều chết chóc tại các khu vực trên thế giới. Sau hàng thập kỷ Chiến tranh Lạnh, từ những năm 1970 bắt đầu xuất hiện xu hướng hòa hoãn Đông – Tây và sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc từ 1991, trật tự lưỡng cực tan rã.

Dù sau đó là “khoảnh khắc” đơn cực của Mỹ kéo dài khoảng một thập kỷ, thế giới bắt đầu chuyển sang xu thế đa cực với sự vươn lên của Liên minh châu Âu (EU), Nhật Bản, Nga và đặc biệt là Trung Quốc và Ấn Độ. Các quốc gia đều điều chỉnh chiến lược phát triển, lấy kinh tế làm trọng điểm, xây dựng sức mạnh thực sự.

Rõ ràng, 80 năm qua, quan hệ quốc tế đã chuyển mình từ một thế giới bị thống trị bởi các đế quốc và đối đầu ý thức hệ sang một thế giới đa cực, liên kết chặt chẽ hơn thông qua toàn cầu hóa và các thể chế đa phương. Các quốc gia ngày nay, dù vẫn tồn tại cạnh tranh, đã nhận thức rõ hơn về sự phụ thuộc lẫn nhau và nhu cầu hợp tác để giải quyết các thách thức chung, đặc biệt là những mối đe dọa an ninh phi truyền thống và những rủi ro của thời đại hạt nhân và công nghệ cao, điều chưa từng có trong lịch sử thế giới.

Lễ kỷ niệm 80 năm Ngày chiến thắng trong chiến tranh Vệ quốc vĩ đại, kết thúc Thế chiến II tại Quảng trường Đỏ ở thủ đô Moscow, Liên bang Nga, ngày 9/5. (Nguồn: RIA)

Những thách thức cố hữu và ky vọng vào tương lai

Tám thập kỷ là chặng đường dài nhưng dường như vẫn chưa đủ để giải quyết những thách thức cố hữu của quan hệ quốc tế. Sự phát triển của khoa học công nghệ cùng với quá trình toàn cầu hóa làm thay đổi tương quan quyền lực giữa các quốc gia, tất yếu dẫn đến cạnh tranh ngày càng gay gắt giữa một bên là những cường quốc muốn thay đổi sang một trật tự mới và một bên là các cường quốc muốn duy trì trật tự cũ.

Trong cuộc cạnh tranh này, các nước lớn không đối đầu trực tiếp với nhau, nhưng không loại trừ khả năng can dự các cuộc chiến tranh ủy nhiệm, qua tay người khác để làm suy yếu các cường quốc khác. Hơn nữa, sự chuyển dịch trật tự thế giới sang đa cực làm xuất hiện nhiều khoảng trống quyền lực, khiến các nước lớn tại các khu vực tranh giành nhau để lấp đầy, dẫn đến tình trang căng thẳng và xung đột cục bộ tại nhiều nơi trên thế giới.

"Đồng thời, trong bối cảnh cạnh tranh giữa các nước lớn ngày càng gia tăng nhằm xác lập vị thế trong một trật tự quốc tế đang định hình lại, xu hướng hành xử đơn phương, ít quan tâm đến vai trò của luật pháp và các thể chế quốc tế có dấu hiệu gia tăng, đặt ra nhiều quan ngại cho cộng đồng quốc tế."

Đồng thời, khi cạnh tranh giữa các nước lớn ngày càng gay gắt để tranh giành ưu thế trong một trật tự mới, xu hướng hành xử đơn phương, ít quan tâm đến vai trò của luật pháp và các thể chế quốc tế có dấu hiệu gia tăng, đặt ra nhiều quan ngại cho cộng đồng quốc tế. Thế giới hiện có nhiều diễn đàn đa phương, nhưng vẫn chưa có cơ chế nào đủ sức điều hòa được lợi ích của các cường quốc về những vấn đề quan trọng nhất. Nguồn lực của Liên hợp quốc và các tổ chức quốc tế khác còn hạn hẹp và chịu ảnh hưởng từ các nước lớn tài trợ.

Trong khi đó, toàn cầu hóa bên cạnh những mặt tích cực, cũng làm xói mòn bản sắc văn hóa dân tộc, ô nhiễm môi trường và cạn kiệt tài nguyên, làm trầm trọng thêm sự bất công xã hội, phân hóa giàu nghèo. Mặt trái của toàn cầu hóa khiến chủ nghĩa bảo hộ trỗi dậy mạnh mẽ ở một số nước phát triển, tác động đến thương mại và đầu tư quốc tế. Cùng với đó là sự quay trở lại của chủ nghĩa dân túy tại một số nước và việc chính trị hóa các thể chế đa phương có nguy cơ làm xói mòn trật tự dựa trên luật lệ.

Dù cho thế giới vẫn còn không ít thách thức chưa giải quyết được trong 80 năm qua, chúng ta vẫn có thể tự hào rằng nhân loại đã đạt được những bước tiến to lớn và hy vọng bức tranh tương lai của thế giới sẽ tươi sáng hơn, với sức mạnh của sự kết nối và hợp tác giữa các dân tộc trên toàn cầu.

Đại sứ, TS. Tôn Sinh Thành