Tháo gỡ cơ chế để khoa học công nghệ trở thành động lực phát triển

Tư duy đột phá khi chấp nhận đầu tư mạo hiểm cho khoa học

Sau một năm triển khai Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị, TS Nguyễn Quân cho rằng đây là một nghị quyết tinh túy và đột phá. Lần đầu tiên, Đảng và Nhà nước xác định KHCN là quốc sách hàng đầu và chấp nhận đầu tư có rủi ro, có tính mạo hiểm – điều phù hợp với bản chất của KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

TS Nguyễn Quân phát biểu tại hội nghị của Bộ KHCN tháng 12/2025.

Theo TS Nguyễn Quân, một điểm nhấn quan trọng của Nghị quyết là việc xác lập các cơ chế rất đặc thù như cơ chế đặt hàng, cơ chế quỹ và cơ chế khoán chi. Những cơ chế này nhằm tháo gỡ các rào cản kéo dài nhiều năm trong hoạt động KHCN, từ thủ tục hành chính phức tạp đến tâm lý e ngại rủi ro trong sử dụng ngân sách nhà nước. Khi những rào cản này được tháo gỡ, sức sáng tạo của đội ngũ làm khoa học mới có điều kiện được phát huy đầy đủ.

Nguyên Bộ trưởng Bộ KHCN chỉ ra khó khăn và thách thức lớn nhất hiện nay vẫn nằm ở nhận thức và tư duy, không chỉ của đội ngũ các nhà khoa học mà đặc biệt là của những người làm công tác quản lý khoa học và quản lý tài chính. Việc đưa kết quả nghiên cứu vào sản xuất, kinh doanh và phát triển kinh tế – xã hội vẫn còn nhiều vướng mắc do cơ chế chưa theo kịp yêu cầu của thực tiễn và chưa phù hợp với cơ chế thị trường cũng như thông lệ quốc tế.

Ở góc độ quốc tế, TS Nguyễn Quân cho rằng Việt Nam là quốc gia đang phát triển, nền KHCN đi sau các nước phát triển một khoảng cách khá xa. Những năm gần đây, khoảng cách này đã được rút ngắn, nhưng nếu không tôn trọng các quy luật của kinh tế thị trường và không áp dụng các thông lệ quốc tế trong quản lý KHCN, thì sẽ rất khó để tiếp tục thu hẹp khoảng cách này.

Để nghiên cứu khoa học không cất "ngăn kéo"

Thực tế nhiều năm qua cho thấy một nghịch lý: Việt Nam có nhiều nhà khoa học giỏi, nhiều cơ sở nghiên cứu có năng lực, nhưng lại có rất ít sản phẩm khoa học được ứng dụng vào thực tiễn. Không ít kết quả nghiên cứu vẫn nằm trong “ngăn kéo”, trong khi ngân sách nhà nước dành cho KHCN chưa được sử dụng hiệu quả. Theo TS Nguyễn Quân, nguyên nhân cốt lõi của tình trạng này chính là cơ chế tài chính và cơ chế tổ chức thực hiện chưa phù hợp với đặc thù của KHCN.

Liên quan đến mục tiêu chi 2% ngân sách cho KHCN, TS Nguyễn Quân thẳng thắn nhìn nhận, mục tiêu này chưa bao giờ đạt được. Ngành tài chính thường cho rằng năng lực giải ngân và hiệu quả của hoạt động KHCN còn thấp. Tuy nhiên, nếu không áp dụng cơ chế quỹ, cơ chế khoán chi và cơ chế đặt hàng, thì KHCN sẽ khó thoát khỏi vòng luẩn quẩn kém hiệu quả, đặc biệt trong nghiên cứu, ứng dụng và triển khai.

Một rào cản lớn khác, theo TS Nguyễn Quân, là chính sách đối với đội ngũ cán bộ KHCN. Mặc dù trong các nghị quyết và chính sách đều khẳng định vai trò then chốt của đội ngũ này, nhưng trên thực tế, họ lại là những người chịu nhiều thiệt thòi nhất trong hệ thống công chức, viên chức. Thiếu phụ cấp đặc thù, khó tiếp cận nguồn kinh phí nghiên cứu và gặp nhiều trở ngại trong việc hợp tác với doanh nghiệp khiến việc thu hút và giữ chân nhân tài khoa học gặp nhiều khó khăn.

TS Nguyễn Quân cho rằng Nghị quyết số 57 đã tạo ra những điều kiện thuận lợi mới và cần được tận dụng ngay trong thời gian sớm nhất. Mục tiêu là trong một nhiệm kỳ có thể tạo ra sự thay đổi căn bản, toàn diện đối với hoạt động KHCN của đất nước, đồng thời hình thành những sản phẩm có giá trị lớn phục vụ phát triển kinh tế – xã hội. Trong đó, sự gắn kết giữa nhà khoa học và doanh nghiệp có ý nghĩa đặc biệt quan trọng.

Bộ KHCN, theo TS Nguyễn Quân, cần tiếp tục giữ vai trò tiên phong trong triển khai Nghị quyết số 57 của Bộ Chính trị. Việc hoàn thiện Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Chuyển giao công nghệ và các luật chuyên ngành khác đã tạo ra hành lang pháp lý quan trọng để trọng dụng và sử dụng hiệu quả đội ngũ làm khoa học trong các lĩnh vực then chốt.

Hiện nay, Việt Nam đã xác định 11 công nghệ chiến lược với các sản phẩm công nghệ chiến lược. TS Nguyễn Quân nhấn mạnh, đối với mỗi công nghệ chiến lược, cần xây dựng các dự án tương ứng, tập hợp những tập thể nhà khoa học mạnh nhất, đồng thời tìm kiếm và trọng dụng các nhà khoa học giỏi, đóng vai trò như những “tổng công trình sư” dẫn dắt dự án.

"Nếu không dám làm, không dám đổi mới cơ chế, sẽ rất khó tạo ra những sản phẩm KHCN lớn, có khả năng ứng dụng rộng rãi và mang lại hiệu quả thiết thực cho đất nước" - TS Nguyễn Quân nhấn mạnh.

Ông cũng bày tỏ mong muốn cộng đồng các nhà khoa học cùng đội ngũ quản lý KHCN ở các bộ, ngành, từ Trung ương đến địa phương, sẽ cùng nhau đổi mới tư duy, bám sát chỉ đạo của Đảng và Nhà nước, xây dựng các tập thể khoa học mạnh, phát triển các doanh nghiệp và sản phẩm công nghệ, qua đó đưa KHCN thực sự trở thành động lực phát triển bền vững của đất nước.

Thu Hương