Thanh tra khi có 'dấu hiệu vi phạm' trong TAND: Cần định nghĩa cụ thể, tránh lạm quyền

TAND Tối cao đang lấy ý kiến dự thảo thông tư về hoạt động thanh tra trong TAND. Dự thảo quy định về nguyên tắc, thẩm quyền, trình tự, thủ tục thanh tra; trách nhiệm của Chánh án các cấp và thủ trưởng đơn vị trong việc thực hiện kết luận, quản lý công tác thanh tra. Một trong những căn cứ thanh tra là khi phát hiện dấu hiệu vi phạm pháp luật.

Thông tư về hoạt động thanh tra trong TAND khi được ban hành sẽ là bước tiến trong cải cách tư pháp, nâng cao uy tín ngành tòa án. Ảnh minh họa: HOÀNG GIANG

Phạm vi, phương thức, thời hạn, giám sát

Theo luật sư Đỗ Khắc Tất Hưng, Đoàn Luật sư TP.HCM, đây là lần đầu tiên TAND Tối cao ban hành quy định chi tiết về hoạt động thanh tra trong ngành, áp dụng với bảy nhóm đối tượng. Việc xây dựng khung pháp lý này góp phần bảo vệ pháp quyền, quyền lợi công dân và xây dựng một hệ thống tư pháp minh bạch. Tuy nhiên, luật sư Hưng nêu bốn điểm cần hoàn thiện:

Thứ nhất, về phạm vi điều chỉnh và đối tượng thanh tra, LS Hưng cho rằng mặc dù dự thảo đã xác định rõ ràng các đối tượng thanh tra tại Điều 5, nhưng vẫn chưa có quy định áp dụng cho Tòa án quân sự (như đã quy định loại trừ tại Điều 2).

Hiện nay, Tòa án quân sự có một số khác biệt trong tổ chức và thẩm quyền, do đó TANDTC cần tận dụng lần ban hành này để quy định cụ thể phạm vi, đối tượng thanh tra tại các Tòa án quân sự. Điều này sẽ giúp tránh sự chồng chéo và làm rõ thẩm quyền của các cơ quan thanh tra trong hệ thống Tòa án quân sự.

Thứ hai, về quy trình và phương thức thanh tra, việc quy định thêm phương thức thanh tra trực tuyến và kết hợp trực tiếp - trực tuyến (Điều 11 Dự thảo) là một điểm tiến bộ, phù hợp với xu hướng chuyển đổi số hiện nay.

Tuy nhiên, cần có các quy định rõ ràng hơn về các biện pháp bảo mật thông tin trong quá trình thanh tra trực tuyến, đảm bảo tính an toàn thông tin, bảo vệ các tài liệu quan trọng của TAND, bởi việc triển khai sẽ gặp phải nhiều vấn đề về bảo mật và xác thực dữ liệu.

Thứ ba, về thời hạn thanh tra, hiện chỉ quy định 45 ngày, gia hạn tối đa 25 ngày. Với vụ việc phức tạp, thời gian này có thể thiếu. Cần linh hoạt hơn, có thể cho phép gia hạn thêm hoặc nhiều lần để không gián đoạn quá trình.

Thứ tư, về các biện pháp sau thanh tra, kiểm tra, Dự thảo đã nêu trách nhiệm theo dõi, đôn đốc nhưng cần cơ chế giám sát độc lập ngoài ngành, ví dụ VKS tham gia, để bảo đảm tính nghiêm túc và hiệu quả.

LS Hưng nhấn mạnh thông tư khi được ban hành sẽ là bước tiến trong cải cách tư pháp, nâng cao uy tín ngành tòa án.

“Dấu hiệu vi phạm” và nguyên tắc vận hành

Luật sư Phan Mậu Ninh, Đoàn Luật sư TP.HCM, phân tích sâu hơn về tiêu chí “dấu hiệu vi phạm”. Luật sư Ninh cho rằng thanh tra khi có dấu hiệu vi phạm là cần thiết để nâng chuẩn liêm chính tư pháp, nhưng phải đồng thời bảo đảm tính độc lập của thẩm phán và quyền xét xử công bằng. Khái niệm này cần được định nghĩa cụ thể, tránh mơ hồ và lạm quyền.

Các tiêu chí có thể bao gồm: vi phạm tố tụng, sai sót nghiêm trọng, hành vi tiêu cực, tham nhũng, tỉ lệ án bị hủy/sửa bất thường, tài sản thu nhập tăng đột biến… Quy định càng cụ thể càng giúp cơ quan thanh tra nhận diện chính xác, đồng thời giúp thẩm phán tự phòng ngừa. Muốn đạt được những điều này, phải tăng cường tính minh bạch và khách quan của cơ chế thanh tra, chống lạm quyền.

Để làm được những điều này, luật sư Ninh đề xuất một số nguyên tắc:

- Hành lang pháp lý rõ ràng: quy trình kích hoạt thanh tra chỉ dựa trên nguồn tin hợp pháp (phản ánh được định danh/ẩn danh có bảo vệ người tố giác; dữ liệu quản trị án; kiến nghị giám đốc thẩm…), cần nghiêm cấm sử dụng thanh tra để gây áp lực đến kết quả xét xử.

- Thể chế độc lập - đối trọng: tách bạch chức năng xét xử và kiểm tra nội bộ; thành lập/trao quyền cho Hội đồng kỷ luật tư pháp có thành phần đa bên (ví dụ như: tòa án, kiểm sát, luật sư, học giả, đại diện xã hội) để thẩm định trước khi khởi động điều tra sâu.

- Công khai hóa quy trình thanh tra: Từ tiếp nhận thông tin đến xử lý vi phạm đều nên minh bạch (trừ nội dung mật theo luật). Công bố vi phạm và hình thức xử lý sẽ tạo áp lực dư luận và phòng ngừa hiệu quả.

- Trình tự, thủ tục công bằng: thẩm phán có quyền biết lý do, tiếp cận hồ sơ, giải trình, có người bảo vệ quyền lợi; mọi quyết định xử lý phải nêu căn cứ và được công khai ở mức phù hợp.

Luật sư Ninh nhấn mạnh, giám sát là giải pháp then chốt của nền tư pháp. Hoạt động xét xử vốn đòi hỏi khách quan, minh bạch tuyệt đối nhưng thực tiễn vẫn còn vi phạm. Cơ chế thanh tra khi có “dấu hiệu vi phạm” là bước đi đúng, thể hiện quyết tâm xây dựng nền tư pháp trong sạch. Tuy nhiên, giám sát phải “trúng” hành vi, không can thiệp kết quả bản án. Nguyên tắc then chốt: không kiểm tra vì án “không hợp lòng”, mọi đánh giá dựa chứng cứ khách quan. Với sai sót nghề nghiệp có thể dùng biện pháp mềm như tập huấn, khuyến nghị; chỉ kỷ luật khi có lỗi hoặc vi phạm quy tắc.

"Nếu làm được điều này thì cơ chế thanh tra sẽ vừa bảo đảm nghiêm khắc với sai phạm, vừa giữ vững tính độc lập của thẩm phán, từ đó củng cố niềm tin công chúng vào công lý" - luật sư Ninh nói.

THẢO HIỀN - HUỲNH THƠ