Thẩm tra tài chính – ngân sách ở cấp xã Bài 2: Những 'điểm nghẽn' cần tháo gỡ

Vướng mắc từ khâu lập - giao dự toán và điều hành ngân sách

Bước vào giai đoạn chuyển tiếp, các địa phương phải đồng thời thực hiện đóng quyết toán cũ, lập dự toán mới và bàn giao tài sản công, trong khi hệ thống văn bản hướng dẫn đang tiếp tục hoàn thiện. Một số nơi lúng túng trong xác định đơn vị dự toán, mã ngân sách, tài khoản Kho bạc, dẫn đến chậm giao dự toán và chi ngân sách.

Thường trực HĐND xã Toàn Lưu, Hà Tĩnh họp triển khai giám sát ngân sách. Ảnh: B. Nguyên

Theo Thông tư số 56/2025/TT-BTC, việc lập dự toán ngân sách năm 2026 phải bảo đảm đúng quy định của Luật Ngân sách Nhà nước và Luật Quản lý thuế, đồng thời phù hợp với kế hoạch tài chính - ngân sách ba năm 2026 - 2028. Tuy nhiên, nhiều xã còn gặp khó khi xác định cơ sở thu - chi ổn định sau sáp nhập: nguồn thu phân tán, các khoản chi hành chính phát sinh mới, nhiều địa phương chưa có hướng dẫn cụ thể về tỷ lệ điều tiết theo mô hình mới.

Bên cạnh đó, việc giao dự toán giữa cấp tỉnh và cấp xã chưa đồng đều, phân chia thành nhiều thời điểm. Định mức phân bổ mới ở một số địa phương chưa được ban hành kịp thời, dẫn đến cấp xã chưa cập nhật kịp thời, phải tạm áp dụng định mức cũ, khiến việc thẩm tra gặp khó; Ban Kinh tế - Ngân sách HĐND xã không có căn cứ pháp lý đầy đủ để đánh giá tính hợp lý của dự toán.

Một “nút thắt” khác nằm ở khâu thẩm tra các khoản thu ngân sách. Sau sáp nhập, phạm vi quản lý rộng hơn song hệ thống dữ liệu thu - chi chưa đồng bộ, dẫn đến chênh lệch giữa sổ kế toán xã và báo cáo của Kho bạc Nhà nước. HĐND xã vì vậy khó xác minh “thu đúng, thu đủ” các khoản thuế, phí, lệ phí, gây áp lực lớn cho Ban Kinh tế - Ngân sách trong quá trình rà soát.

Bên cạnh đó, việc xác định thẩm quyền quyết định điều chỉnh và bổ sung dự toán ngân sách ở cấp xã tưởng chừng đơn giản nhưng cũng khiến không ít địa phương lúng túng. Cụ thể, Luật Tổ chức chính quyền địa phương (số 72) không quy định Thường trực HĐND cấp xã có quyền điều chỉnh dự toán ngân sách đã được HĐND giao, nhưng Luật Ngân sách Nhà nước (đang áp dụng, năm 2015) lại quy định UBND trình Thường trực HĐND cùng cấp quyết định điều chỉnh dự toán ngân sách địa phương và báo cáo HĐND tại kỳ họp gần nhất trong các trường hợp: dự kiến số thu không đạt dự toán được HĐND quyết định nên phải điều chỉnh giảm một số khoản chi; Ủy ban Thường vụ Quốc hội quyết định điều chỉnh dự toán ngân sách của một số tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương; hoặc khi cần điều chỉnh dự toán ngân sách của một số đơn vị dự toán hoặc địa phương cấp dưới.

“Chiếu theo quy định này thì rõ ràng, trong tình huống điều chỉnh dự toán ngân sách của một số đơn vị dự toán đã được HĐND cấp, Thường trực HĐND cấp xã vẫn có thẩm quyền, miễn là việc điều chỉnh hoàn thành trước ngày 15/11. Tuy nhiên, không phải Ban Kinh tế - Ngân sách HĐND xã nào cũng nghiên cứu kỹ điều này, nhất là những địa phương bố trí người mới tiếp cận hoạt động HĐND” - đại biểu Nguyễn Thùy, Ban Kinh tế - Ngân sách HĐND xã Mai Phụ chia sẻ.

“Mắt xích” đầu tiên của kiểm soát ngân sách công

Không chỉ ở mảng thu - chi, quản lý tài sản công và đầu tư công sau sáp nhập cũng là lĩnh vực “gai góc” trong thẩm tra tài chính. Việc kiểm kê, phân loại, xác định giá trị tài sản chuyển giao từ các đơn vị hành chính cũ diễn ra chậm, hồ sơ bàn giao thiếu đồng bộ. Nhiều trụ sở, nhà văn hóa, công trình phúc lợi chưa được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất hoặc định giá lại, gây khó cho Ban Kinh tế - Ngân sách khi xem xét báo cáo tài chính, nhất là phần chênh lệch tài sản - nguồn vốn.

Bên cạnh đó, một số dự án đầu tư công dở dang do cấp huyện cũ làm chủ đầu tư nay chuyển về tỉnh hoặc xã. Quá trình này kéo theo hàng loạt vấn đề: ai chịu trách nhiệm thanh toán khối lượng, xử lý nợ đọng và cập nhật giá trị công trình vào ngân sách xã? Nếu không có hướng dẫn cụ thể, việc thẩm tra báo cáo quyết toán rất dễ thiếu chính xác, thậm chí sai phạm về niên độ kế toán.

Một “điểm nghẽn” nữa là năng lực của đại biểu khi thẩm tra. Ở nhiều xã, Ban Kinh tế - Ngân sách chỉ có 3 - 5 thành viên, phần lớn kiêm nhiệm, chưa được đào tạo chuyên sâu về kế toán - ngân sách. Trong khi đó, hồ sơ tài chính ngày càng phức tạp, đòi hỏi kỹ năng phân tích và đối chiếu số liệu. “Không ít Ban Kinh tế - Ngân sách HĐND phải dựa chủ yếu vào báo cáo do UBND cung cấp, thậm chí lệ thuộc vào công chức phòng kinh tế phụ trách tài chính - kế toán của UBND, khiến thẩm tra dễ mang tính hình thức, thiếu phản biện độc lập. Muốn làm rõ thì phải hiểu bản chất, nhưng thực tế ở nhiều địa phương, số đại biểu HĐND ở Ban Kinh tế - Ngân sách có am hiểu sâu về lĩnh vực Ban phụ trách rất ít. Đây là bài toán nhân sự đặt ra cho cơ cấu đại biểu HĐND nhiệm kỳ sắp tới” - bà Hoàng Thu Hằng, đại biểu HĐND cấp xã ở Thái Nguyên phân tích.

Nhiều chuyên gia cho rằng, trong mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, cần coi Ban Kinh tế - Ngân sách HĐND xã như “mắt xích đầu tiên của kiểm soát ngân sách công”, vì mọi nội dung chưa chuẩn ở khâu này sẽ ảnh hưởng đến quyết định của HĐND - cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương.

Lê Hồng Hạnh, Phó trưởng Ban Kinh tế - Ngân sách HĐND phường Nam Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh