Thách thức bảo tồn di sản trước thiên tai từ vụ sập tường Hoàng thành Huế

Tác động khí hậu và thách thức bảo tồn

TS. Phan Thanh Hải, Ủy viên Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TP Huế cho biết, theo khảo sát thực tế và tư liệu lịch sử, hệ thống tường Hoàng thành Huế có tổng chiều dài khoảng 2.416m, cao trung bình 4m, dày 1m. Thân thành gồm ba lớp kết cấu trong đó hai lớp gạch vồ bên ngoài và lớp đất sét độn ở giữa.

Trải qua hơn 2 thế kỷ, dưới tác động khí hậu miền Trung khắc nghiệt, đặc biệt là những đợt mưa kéo dài, tường hấp thụ nước liên tục, dẫn đến phình giãn và suy giảm độ bền. Sự cố sập tường Hoàng thành không phải sự kiện đơn lẻ, mà là biểu hiện cụ thể của tác động khí hậu và giới hạn các biện pháp bảo tồn truyền thống trong bối cảnh tự nhiên thay đổi.

Đoạn tường Hoàng thành Huế bị sập trong đợt mưa lũ vừa qua.

Hệ thống ba vòng thành gồm Kinh thành, Hoàng thành và Tử Cấm thành là biểu trưng cho triết lý phong thủy và kỹ nghệ xây dựng đỉnh cao thời Nguyễn. Kể từ khi quần thể di tích Cố đô Huế được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới năm 1993, công tác bảo tồn luôn được chú trọng.

Kinh thành, với chu vi hơn 10.000m, đã được tu bổ nhiều đoạn, đặc biệt 10 cổng thành gần như phục hồi hoàn toàn. Hệ thống tường Hoàng thành cũng được gia cố và trùng tu các cổng thành (Ngọ Môn, Hiển Nhơn, Chương Đức, Hòa Bình) cùng ba khuyết đài ở phía Đông, Tây và Bắc.

TS. Phan Thanh Hải nhấn mạnh, trước mắt, cần thiết lập hệ thống giám sát và cảnh báo sớm cho toàn tuyến tường Hoàng thành, nhất là các đoạn tiếp giáp hào nước Ngoại Kim Thủy Trì. Việc triển khai cảm biến đo độ ẩm, độ nghiêng, áp lực nước ngầm, kết nối với Trung tâm dữ liệu giám sát di sản sẽ giúp phát hiện nguy cơ biến dạng hoặc sụp đổ trước khi sự cố xảy ra, chuyển từ trạng thái bị động sang chủ động ứng phó.

Bên cạnh đó, nghiên cứu địa kỹ thuật và thủy văn tổng thể là cần thiết để đánh giá ảnh hưởng mực nước hồ Ngoại Kim Thủy và hệ thống cống thoát nước đô thị đến nền móng tường thành. Kết quả này sẽ giúp lập bản đồ rủi ro di sản, xác định các điểm cần gia cố khẩn cấp và khu vực cần cải tạo hệ thống thoát nước.

Giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững

Theo TS. Phan Thanh Hải, một hướng tiếp cận quan trọng là kết hợp vật liệu truyền thống và công nghệ hiện đại. Vôi, mật mía, gạch vồ là các vật liệu bản sắc có thể cải tiến bằng chất kết dính nano-silicate hoặc phụ gia sinh học để tăng khả năng chống ẩm mà vẫn giữ sắc thái cổ.

Khi trùng tu các đoạn tường sập, nghiêng lún, kỹ thuật gài mộng cá giúp ổn định kết cấu, kinh nghiệm đã áp dụng thành công tại Bắc, Đông và Tây Khuyết Đài. Đồng thời, BIM Di sản (Heritage BIM) sẽ số hóa toàn bộ kết cấu, lưu hồ sơ kỹ thuật, lịch sử tu bổ và tình trạng hiện tại, tạo nền tảng quản lý khoa học lâu dài.

Bảo tồn tường Hoàng thành còn cần gắn với quy hoạch sinh thái và cảnh quan đô thị. Xây dựng "vành đai an toàn" và khu đệm chống xói mòn quanh hào thành, áp dụng thảm thực vật thủy sinh, đá cuội thấm nước, tường chắn thoát lưu, vừa giảm áp lực nước vừa tạo cảnh quan sinh thái hài hòa, phù hợp định hướng "Huế - thành phố xanh, di sản, thông minh".

Di sản chỉ bền vững khi gắn với cộng đồng. Các hộ dân quanh Hoàng thành cần được tập huấn nhận diện sớm dấu hiệu nguy cơ, hình thành nhóm "giám sát di sản cộng đồng". Mở rộng hợp tác với các tổ chức quốc tế như UNESCO, WASEDA (Nhật Bản), KOICA (Hàn Quốc), Viện Bảo tồn di sản Pháp (INP) và chuyên gia từ Đức giúp Huế tiếp cận công nghệ và kinh nghiệm tiên tiến.

TS. Phan Thanh Hải chia sẻ, về dài hạn, chương trình "Huế - Thành phố di sản thích ứng khí hậu" nên được đưa vào Chiến lược phát triển đô thị di sản giai đoạn 2025-2035. Đây là cam kết biến di sản thành trung tâm phát triển bền vững, nơi khoa học, công nghệ, truyền thống và cộng đồng hòa quyện.

"Sự cố sập tường Hoàng thành là lời cảnh báo nghiêm khắc, đồng thời là cơ hội nhìn lại cách gìn giữ di sản trong kỷ nguyên mới. Khi những bức tường cổ có thể "thở" cùng khí hậu, được giám sát bằng công nghệ, bảo vệ bởi cộng đồng và đặt trong tầm nhìn phát triển xanh, đó là lúc di sản thực sự hồi sinh và bền vững", TS. Phan Thanh Hải nhấn mạnh.

Hoàng Dũng